Vía PanAm: een reis door de Amerika’s in beeld

Wat beweegt iemand om zijn of haar thuis achter zich te laten en op zoek te gaan naar een leven elders? In 2011 en 2012 maakte fotojournalist Kadir van Lohuizen een bijzondere reis met deze vraag als motivatie. Hij doorkruiste het Amerikaanse continent en probeerde een antwoord te vinden door de weg af te leggen die jaarlijks duizenden migranten vervoert. Zo reisde hij van de zuidelijkste punt in Chili tot de noordelijkste bewoonde hoek van Alaska via de ‘PanAm’ route, oftewel de Pan-American Highway. Eind 2013 werd van dit project het fotoboek Vía PanAm uitgegeven.

De reis begint in Puerto Toro en Puerto Williams, de zuidelijkste bewoonde gebieden ter wereld, gelegen op het eiland Navarino in Chili en bewoond door slechts een paar van visserij levende families. Iets verderop, in het Argentijnse Ushuaia, is de bevolking de laatste jaren echter exponentieel gegroeid. Uit alle hoeken van Zuid-Amerika worden mensen aangetrokken tot de groeiende toeristenindustrie en visserij; de strenge weersomstandigheden en karig geïmproviseerde behuizing voor lief nemend. Langs Chileense grond en Mapuche–verhalen over verdrijving, verzet en een eindeloze strijd voor herstel van het oorspronkelijke gebied van de Mapuches, trekt Van Lohuizen verder richting Uyuni. Op deze imposante Boliviaanse zoutvlakte treft hij de enorme rijkdom aan lithium aan, en de mogelijkheden en bedreigingen die daarmee samengaan. 

 Desolate vlaktes veranderen in warm groen gebied in de nabijheid van de Amazonia. Huaypetue en Delta 1, dorpen langs de Madre de Diosrivier in Peru, zijn als gevolg van een nieuwe hevige goudkoorts die uitbrak in de regio, uit het niets ontstaan en zullen ook niet meer worden dan tijdelijke kernloze nederzettingen met weinig huizen, veel goudhandelaren, gereedschapswinkels en een opvallende oververtegenwoordiging aan prostitueehuizen – vaak in verband gebracht met mensenhandel. Het zijn voornamelijk jongemannen die hier, aangetrokken door het zonnemetaal, terecht komen in een wereld van geweld, uitzichtloosheid en de gruwelen van mensenhandel. Verder richting het noorden lezen we over Peruaanse vrouwen die als poetsvrouw of oppas bij Chileense gezinnen werken; de vergoeding is daar zoveel beter dat het achterlaten van de eigen kinderen het waard is, om ze betere toekomstperspectieven te kunnen bieden.

Iemand migreert niet alleen omdat kansen elders aantrekkelijk lijken. Vaak wordt het thuisland verlaten om aan enige vorm van bedreiging en geweld te ontsnappen. Dit treft Van Lohuizen aan in Colombia en aan de grens met Ecuador: hele families die van de ene op de andere dag vertrekken uit angst voor geweld of verbanning. Ze weten niet waar ze terecht zullen komen en of ze ooit zullen terugkeren, maar die onzekerheid is nog altijd beter dan de schaduw van structureel geweld. Ook de almachtige natuur kan mensen verdrijven: ecologische rampen zijn een van de voornaamste oorzaken van migratie wereldwijd. Het Amerikaanse continent is hierop geen uitzondering, zo bewijst Kuna Yala in Panama, waar het Kunavolk in een uitzichtloze strijd tegen de stijging van de zeespiegel is verwikkeld terwijl steeds meer van hun gebied onder water komt te staan.

 Verder naar het noorden komen we vergelijkbare verhalen tegen. Nicaraguaanse vrouwen die bij Costa Ricaanse gezinnen schoonmaken en hun mannen die Costa Ricaanse huizen bouwen; christelijke Palestijnse migranten die al decennia lang in Honduras wonen omdat ze geen land hebben om naartoe terug te keren, maar ook hele Salvadoriaanse generaties die in de Verenigde Staten zijn opgegroeid in subculturen van geweld, bendes en criminaliteit en deze cultuur weer mee terugnemen naar hun thuisland.

Vaak wordt gedacht dat migratiestromen in het Amerikaanse continent voornamelijk van zuid naar noord bewegen met als einddoel de Verenigde Staten, van oudsher het bijna mythische beloofde land om de American Dream te verwezenlijken. Niets is minder waar, constateert Van Lohuizen op zijn reis. De meeste mensen migreren richting andere bereikbare, binnen hun vermogen toegankelijke gebieden. Binnenslands of richting hun (ook zuidelijke) buurlanden. Pas langs de Suchiaterivier in Midden-Amerika komt de auteur de eerste reizigers richting de VS tegen. Ze reizen licht en gaan een onzekere toekomst tegenmoet. Later zullen velen van hen op de goederentrein die Mexico doorkruist proberen te klimmen. Een extreem gevaarlijke onderneming – deze trein wordt niet voor niets el tren de la muerte (‘dodentrein’) genoemd – maar de gevaren van de reis te voet zijn nog altijd groter. Sommigen zullen de treinrit niet halen, maar meestal is er weinig te verliezen. Aangekomen bij de grens met de VS staan migranten voor een zes meter hoge en honderden kilometers lange muur, ze wachten af op de bescherming van de nacht en hopen een opening te vinden om de grens over te steken. Zelfs als dat lukt zullen velen onderschept worden door de immigratiepolitie en alsnog het land worden uitgezet.

 Binnen Noord-Amerikaans gebied zijn de gezichten van migratie heel divers – Latino’s, Irakezen, Aziaten – maar hun verhalen vergelijkbaar. Ze delen de pijn van het missen en de hoop van het beter te hebben. Er zijn er ook die op hun plek blijven, zoals de inheemse volkeren in Canada. Maar ook bij hen gaat migratie niet onopgemerkt voorbij: hun cultuur zal onvermijdelijk verwateren als gevolg van de versmeltende krachten van migratie. Uiteindelijk komt Van Lohuizen aan het einde van de reis aan in Deadhorse, de meest noordelijke uithoek van Alaska, waar de strenge kou zijn naam eer aan lijkt te doen. Toch weerhoudt dit mensen er niet van zich hier (tijdelijk) te vestigen; in Deadhorse biedt de olie-industrie aan honderden migranten werkgelegenheid. 

Kadir van Lohuizen is fotograaf en Via PanAm een fotoboek. Er is geen krachtiger verhalenverteller dan beeld: beeld weerspiegelt emoties nauwkeuriger dan woorden. Dit is ook meteen waar deze recensie tekort schiet, hij faalt om wat de sprekende beelden oproepen te vertalen naar woorden. Dat blijkt bijvoorbeeld bij het portret van een meisje dat in de goudstreek in Peru slachtoffer is geweest van mensenhandel. Nog geen duizend woorden kunnen die blik beschrijven. Ook het onbehaaglijke gevoel dat het beeld oproept van kraters die de goudindustrie in het oerwoud achterlaten, of de intens weemoedige maar vastberaden blik van een moeder die haar eigen kinderen achter moet laten om elders te werken. Beeld is een sterke verhalenverteller, en dat is de kracht van Via PanAm.

 De vraag die in de eerste alinea werd gesteld (wat beweegt iemand om te vertrekken?) loopt als een rode draad door het boek. Bij wijze van antwoord laat Via PanAm een aantal van de miljoenen gezichten van migratie in de wereld zien. Men spreekt van push and pull factoren: sommige zoeken een beter leven, andere worden verdreven door geweld en weer anderen vluchten van natuurrampen of milieugerelateerde problematiek. Eén ding hebben ze gemeen: de (familie)banden die altijd naar de plek van afkomst blijven trekken. In de meeste gevallen draait migratie om deze banden. Veel migranten blijven niet alleen emotioneel verbonden met de dierbaren die ze achterlaten; vaak zorgt een financiële verbondenheid ervoor dat het zware werk zich uitbetaalt in een verbeterde positie van de achterblijvers. Kadir van Lohuizen en zijn camera zijn hierin slechts verhalenvertellers. Ingetogen en met een onbevangen nieuwsgierigheid en respect voor wat hij tegenkomt, laat Van Lohuizen vooral anderen aan het woord. Dit maakt Via PanAm een boek over mensen, hun levens, tegenslagen en hoop, en voornamelijk hun oneindige veerkracht.

Via Panam is een aanrader, als prachtig fotoboek en waardevol document over migratie. Wie verder geïnteresseerd is, kan via de website van het project meer lezen. Hier kun je het boek bestellen maar ook een PanAm-app downloaden met meer foto’s en verhalen van Van Lohuizens reis.