Vale un Perú: kan Spanje een eerlijker beeld schetsen van het koloniale verleden? 

Dat een verre nakomeling van Christoffel Columbus in de Volkskrant beweert dat Spanje de Nieuwe Wereld beschaving heeft gebracht, zal niet verbazen. Het is een wijdverbreid narratief in Spanje, maar ook in Latijns-Amerika. Of het recht doet aan de geschiedenis is echter zeer de vraag. Felipe Colón de Carvajal vergeet voor het gemak bijvoorbeeld dat Mexico, Peru en Bolivia de levensaders waren voor de Spaanse Habsburgers. Met het goud en zilver van de Azteken en Inca’s kon Spanje de huurlingenlegers betalen die het wereldrijk eeuwenlang in stand hielden. Hoogstaande precolumbiaanse beschavingen gingen ten onder door het koloniale bewind. En anders waren er de verwoestende ziektes die de conquistadores meenamen. De Spaanse taal en cultuur plus het katholieke geloof kwamen ervoor in de plaats. Brachten de Spanjaarden beschaving of waren het ordinaire roversbenden? Of ging dat soms ook samen? Het gesprek daarover voeren is lastig. Spanje heeft de burgeroorlog en de daarop volgende dictatuur van Franco nauwelijks of niet verwerkt, laat staan dat het koloniale verleden kritisch wordt onderzocht in het land. In Latijns-Amerika spiegelen mestizos, in veel landen de grootste bevolkingsgroep, zich liefst aan Europa. Als afstammelingen van zowel Europeanen als inheemse volkeren zijn ze nogal eens op zoek naar hun eigen identiteit. De relatie met de kolonisator van weleer is op zijn best dubbelzinnig en de littekens zijn diep. Nergens is de ongelijkheid dan ook zo groot.

Veel Latijns-Amerikaans erfgoed is tot 13 februari 2022 te zien in het Prado-museum in Madrid bij de tentoonstelling Tornaviaje (terugreis). Het gaat om meer dan honderd werken die zich al eeuwenlang in Spanje bevinden. Waar in Nederland het Rijksmuseum met grote exposities over de slavernij en de dekolonisatie van Indonesië eindelijk meer oog heeft voor de andere kant van het verhaal, is in Madrid nog steeds de Spaanse blik overheersend, aldus NRC. Maar niet alleen kunstobjecten zijn onderwerp van de prille discussie over het koloniale verleden van Latijns-Amerika, ook taal speelt daarin, vaak onopgemerkt, een rol. Bijna elke Spaanstalige kent wel de uitdrukking ‘vale un Perú’. Of anders vale un Potosí (naar de zilvermijn in Bolivia). Het wil zeggen: iets dat zeer grote waarde vertegenwoordigt. In het Spaans: ser de mucho precio o estimación. Waar de Spaanse rijkdom eeuwenlang vandaan kwam, was en is geen geheim. Je zou zeggen: met een gedeelde taal die aan duidelijkheid niets te wensen overlaat, moet het ook mogelijk zijn een reëler beeld te schetsen van het gezamenlijke verleden. 

Wat dichterbij huis is daarvoor inspiratie te vinden in België, het land dat onder koning Leopold II gruweldaden beging in de Congo. Het ‘laatste koloniale museum ter wereld’ oftewel het Congo-museum in Tervuren, is in december 2018 heropend. Het heet nu Koninklijk Museum voor Midden-Afrika of kortweg Africa Museum. Met een geheel vernieuwde opzet is het inmiddels een van de drukst bezochte musea bij de zuiderburen. Het museum besloot vorig jaar dat alle uit de voormalige Belgische kolonie Congo (bewezen) geroofde kunst in het museum, eigendom van dat land worden. De objecten blijven in België in bewaring tot het moment waarop Congo ze terugvraagt.

Maar ook Duitsland verdient ons respect. De eenwording in 1871 kwam te laat voor de Duitse keizer om een groot koloniaal rijk te stichten. De nazi’s gingen toen maar op veroveringstocht in Oost-Europa en Eurazië. Hoe dat is afgelopen is bekend. Als echter één volk fouten uit het verleden onder ogen wil zien om ze niet te herhalen, is het wel het Duitse. In boeken, exposities en films blijft geen zwarte bladzijde achterwege. ‘Alle Wege führen nach Auschwitz’ staat prominent boven een grote spoorwegkaart van Europa in het documentatiecentrum Obersalzberg in de Beierse Alpen, het voormalige Adelaarsnest van Adolf Hitler en zijn misdadige vrienden. Een aantal van hen (Adolf Eichmann, Josef Mengele) vond een goed heenkomen in Latijns-Amerika. Daar werden toen geen lastige vragen gesteld. Inmiddels gelukkig wel.