‘Ploegen van de zee’: een geschiedenis van Zuid-Amerika door Wim Kamerbeek

Aanstaande vrijdag start in het Rotterdamse Café Cultura een vierdelige collegereeks over de geschiedenis van Zuid-Amerika, gegeven door Wim Kamerbeek, auteur van ‘Ploegen van de zee’.

‘Ploegen van de zee’ behandelt de geschiedenis van Zuid-Amerika vanaf de oorsprong (voor zover bekend) tot het heden. Dit boek is geschikt voor wie op een laagdrempelige manier kennis wil nemen van de algemene historie van Zuid-Amerika, aangevuld met een visie van iemand die lange tijd in de regio heeft gewoond.

Het begin

Journalist en schrijver Wim Kamerbeek, die zelf zo’n tien jaar lang in Zuid-Amerika gewoond heeft, probeert een vertrekpunt te vinden; een ontstaan van de mensheid in het Amerikaanse continent en bespreekt daarbij verschillende bekende en minder bekende theorieën – maar ook eigen aannames: kwam de oorspronkelijke Amerikaan uit Azië en sinds wanneer leefde hij in de regio? Een aantal mogelijkheden passeren de revue waarna beschavingen uit het pre-Incatijdperk worden besproken. Voor ons zien we een dun bevolkt Zuid-Amerika met een aantal beschavingen die, weliswaar zonder schrift, wiel en lastdieren, redelijk goed functionerende microsystemen tot stand brengen. Het bindende of liever dominante rijk ontstaat later onder de Inca’s: de betekenisvolste en bekendste beschaving uit Zuid-Amerika. Het Inca-imperium weet zijn territorium uit te breiden tot bijna alle uithoeken van de zuidelijke helft van Amerika. De formule: hun opponenten verslaan om die later – niet geheel vrijwillig – op te nemen in het rijk, niet als slaven maar als deel van de beschaving, onder hun naam, taal en strenge leefmoraal, maar zonder armoede en criminaliteit.

Kort vóór de Portugezen en Spanjaarden heel per ongeluk het Amerikaanse continent weten te bereiken, is het Incarijk een van de omvangrijkste in de wereld van dat moment. Ook is het er een waar men het – naar middeleeuwse maatstaven – redelijk goed heeft: weinig armoede, geweld en criminaliteit, elementen zo kenmerkend voor het Europa uit die tijd. Met de komst van de Spaanse en Portugese kolonisator bereiken ook diens hebzucht, geweld en ziektes Zuid-Amerika. Vooral die laatste worden het Incarijk fataal. Kamerbeek legt uit dat het continent op de Spanjaarden een lege indruk maakt doordat virussen van aan hen voorafgegane legioenen veel oorspronkelijke Zuid-Amerikanen hebben gedood, de meest overdreven verslagen hebben het zelfs over 90% van de bevolking. Hierna volgt een redelijk bekend verhaal, namelijk 300 jaar van uitbuiting, geweld, dood, slavenhandel en repressie; beter bekend als – en direct gekoppeld aan – de bloei van het Europese continent. We leren over rudimentaire uitbuitingsmechanismen en het getouwtrek tussen Spanjaarden op het Amerikaanse continent en die in de Tierra Madre (Spanje en Portugal).

Onafhankelijkheid, voor sommigen

Het koloniale tijdperk komt ten einde als gevolg van de onafhankelijkheidsstrijd in de regio. Kamerbeek beschrijft dat het hier niet gaat om onafhankelijkheid van degenen die in de voorafgaande periode werden uitgebuit. De strijd om onafhankelijkheid wordt gevoerd door de Spanjaarden en Portugezen in Zuid-Amerika, Criollos genoemd, tegen de peninsulares: bewoners van het Iberisch schiereiland. Voor de inheemse Zuid-Amerikaan en die van gemengd bloed en eenvoudige komaf verandert vrijwel niets. Na de onafhankelijkheid volgt economische en politieke instabiliteit in de jonge natiestaten die de eerste decennia vooral bezig zijn oorlog met elkaar te voeren. Hoewel soms met moeite enige stabiliteit wordt bereikt, is dit in de meeste landen van korte duur. Externe belangen, deze keer niet van het koloniserende Europa maar van de imperialistische agenda van de Verenigde Staten, in combinatie met interne machtsconcentratie binnen conflicterende elitegroeperingen, zorgen voor meer instabiliteit, uitmondend (curieus genoeg altijd met inmenging van het leger) in meer geweld en repressie. Een vicieuze cirkel volgens Kamerbeek, waar Zuid-Amerikaanse landen tot op heden met moeite van lijken los te komen. Naar deze in zijn ogen uitzichtloze geschiedschrijving lijkt de auteur met de titel te verwijzen, afkomstig van het citaat: “Het dienen van de revolutie is als het ploegen van de zee”. Deze woorden werden ooit gesproken door Simón Bolívar, een van de belangrijkste onafhankelijke strijders en geesten achter de Zuid-Amerikaanse natievorming.

Eén geschiedenis van Zuid-Amerika?

‘Ploegen van de zee’ is een duidelijk en compact boek. Kamerbeek schrijft in simpele en heldere taal, alsof hij in gesprek is met de lezer. Dat leest prettig en maakt het verhaal goed te volgen. Ook fijn voor de lezer is dat de auteur openlijk zijn twijfels en onwetendheid over bepaalde zaken bespreekt, waardoor open vragen ontstaan die aan het denken zetten. Geschiedenisboeken roepen vaak beelden op van grijze, deftige professoren die van comfortabele afstand, ergens in een werkkamer van een academisch instituut, gebeurtenissen bundelen en van daaruit geschiedenissen nabeschouwen. Bij ‘Ploegen van de zee’ gebeurt dit niet. Aan de hand van aanvullingen, anekdotes, vraagstellingen en kritiek komt duidelijk naar voren dat de auteur de plekken en de mensen die hij beschrijft daadwerkelijk heeft meegemaakt. Zeker een meerwaarde, omdat deze ervaringen de droge historische gebeurtenissen verrijken.

Voor een ambitieuze titel en een nog ambitieuzere ondertitel (‘De geschiedenis van Zuid-Amerika’) is dit boek wel wat beknopt. Eerder dan verschillende perspectieven of verhaallijnen over de geschiedenis van Zuid-Amerika uiteen te zetten, beperkt de auteur zich vaak tot een chronologische opsomming van bekende en algemene feiten. Hierdoor ontstaat er weinig dialoog tussen verschillende perspectieven of benaderingen.

Wat geschiedenisboeken over gekolonialiseerde regio’s delen is het feit dat de omvangrijke geschiedschrijving van een regio vaak wordt gereduceerd tot een opsomming van figuren die toevalligerwijs in hun positie terecht zijn gekomen; hun (uitbuit)daden, hun rijkdom en die van hun nageslacht. De rest van de mensen blijven vaak een anonieme massa zonder verhaal. Daarin is Kamerbeeks boek, hoezeer hij ook stilstaat bij de wreedheden die het Zuid-Amerikaanse volk heeft ondergaan, geen uitzondering. Wel benadrukt de auteur dat veel historische momenten voor de meeste mensen in Zuid-Amerika weinig impact hebben gehad, door stil te staan bij hoe onafhankelijkheid in een dergelijk continent nooit gaat om het gewone volk dat los komt van hun onderdrukkers maar meestal om de persoonlijke interesses van de onderdrukker zelf. Dat is een essentieel punt om de structurele ongelijkheid in de regio beter te begrijpen. Helaas zet Kamerbeek het vertellen over de gewone mensen niet consequent door, daarin is ook dit boek een verhaal van keizers, koningen, conquistadores, priesters, presidenten en ministers (historisch op basis van macht bepaald), en veel minder over het leven, omgang en gebruiken door de geschiedenis heen. Wat dat betreft zou ‘Ploegen van de zee: een geschiedenis van Zuid-Amerika’ een geschiktere titel zijn. In Zuid-Amerika wordt iedere dag geschiedenis gemaakt, de vraag is: wat vertellen we? 

Zo wordt in het laatste deel over de recente geschiedenis weinig tot niets gezegd over de sterke opkomst van sociale bewegingen in de regio. Sinds 1992 (rondom de herdenking van 500 jaar ‘ontdekking’ van Latijns-Amerika) kent de regio een brede verscheidenheid aan sociale bewegingen, die opkomen voor erkenning, gelijkwaardigheid en een rechten in de politieke en sociale spectra. Hoe dit tot werkelijke veranderingen in de regio moet leiden valt nog te bezien, maar het kan de geschiedenis in de regio een interessante nieuwe wending geven.

‘Ploegen van de zee’ is een leuk en boeiend historisch boek dat hopelijk je nieuwsgierigheid naar de geschiedenis van de regio heeft aangewakkerd en eventueel kan worden aangevuld door de volgende titels:

– Born in Blood & Fire: A Concise History of Latin America van John Charles Chasteen
– Americas: The Changing Face of Latin America and the Caribbean van Peter Winn
– Goods, Power, History; Latin America’s Material Culture van Arnold J. Bauer.