‘MARICHIWEU, Venceremos por Siempre’: Mapuchecultuur en identiteitsgesprek van een muzikant op weg

DEBO viajar/rumbo a la poblada montaña/que me espera./Mis pies se encaminan/sin pensar/cómo mi corazón llora.//Voy camino/a la poblada montaña/la de espíritus palpables/que quiero ver/y no conozco.

(Decisión, Jaqueline Caniguán)

“Hola” “Mari mari”

MARICHIWEU, Venceremos por Siempre (we zullen voor altijd overwinnen) (2012, België, Andrés Lübbert) verhaalt een 10-dagen durende muzikale reis doorheen Zuid-Chili met de Chileens-Belgische documentairemaker Andrés Lübbert en de Chileense (jazz)muzikant Marcelo Moncada.  MARICHIWEU brengt, zoals het een roadmovie past, ook een mentale reis van Marcelo op zoek naar zijn inheemse identiteit. Marcelo woont sinds 10 jaar in België en stamt langs zijn vader’s kant af van de Mapuche in Zuid-Chili. Zijn zoektocht is vergelijkbaar met de benadering van de Chileense Mapuche poëzie van de laatste twee decennia.

Net als deze diverse groep dichters in hun schrijven de traditie en het voorvaderlijke geheugen een symbolische aanwezigheid geven (Cárcamo-Huechante 2007: 383), speelt Marcelo jazz met zowel elektronische als etnische elementen. Zelf noemt hij zijn muziek “una ofrenda musical espiritual” (een spiritueel muzikaal geschenk). De Mapuche dichters brengen in hun werk de hedendaagse heterogeniteit van de Mapuche identiteit naar voor (Cárcamo-Huechante 2007: 389). Deze heterogeniteit heeft volgens Cárcamo-Huechante te maken met ingewikkelde processen van verspreiding over het platteland en in de steden. Een groep binnen deze dichters bevraagt dan ook hun eigen hybride identiteit. Marcelo als half-Mapuche Chileense Belg neemt deze identiteitsvraag mee tot in de Havenstad Antwerpen.

Het is Marcelo’s dochter, Aylen, die hem geïnspireerd heeft deze reis te ondernemen en zo zijn onrust in een zoektocht om te zetten. Dit levert ook meteen één van de sterkste beelden uit de film op: een close-up van Marcelo’s saxofoon waarmee hij doorheen heel de reis contacten legt en communiceert, Marcelo de muzikant. In deze glimmende materiële identiteitsinscriptie verschijnt een weerspiegeling van Marcelo met zijn dochter Aylen, Marcelo de vader. Marcelo spreekt zijn dochter aan in twee talen, het Spaans en het Mapuchezüngun: “Hola Aylen”, “Mari mari”. De identiteitsinscriptie taal die Marcelo presenteert als Chileen en als Mapuche. Hier begint de reis en de documentaire, Marcelo de reiziger, de migrant, de Chileense Belg en de Latijn-Amerikaan op zoek naar zijn afkomst.

Een reis, een bundel lokale globaal reikende verhalen

De antropologe Lila Abu-Lughod schrijft dat we bij het bestuderen van cultuur aandacht moeten geven aan de kleine verhalen, omdat cultuur onze identiteit niet duidt van boven af maar doorwerkt in de lokale verhalen die we vertellen over wie en wat we zijn (Holstein & Gubrium 2000: 221). MARICHIWEU is een aaneenschakeling van ontmoetingen. De inleidende woorden in de documentaire geven de leidraad: de film is ontstaan uit een onrust om menselijke verhalen te vertellen. Zo vertelt de documentaire aan de hand van Marcelo’s verhaal het persoonlijke verhaal van eenieder die de muzikant onderweg tegenkomt, oude bekenden of nieuwe ontmoetingen. De kleine lokale verhalen uit Zuid-Chili vertellen op hun beurt een breder cultureel verhaal over de Mapuche. Een waardevolle vertelling, want hoewel andere inheemse Latijns-Amerikaanse gemeenschappen, zoals de Maya’s, bij het grote publiek in België om toeristische, antropologische, culturele of politieke redenen gekend zijn, genieten de Mapuche hier minder aandacht en zodoende ook minder erkenning.

De documentaire is handig opgebouwd zodat de toeschouwer zich niet verliest in de aaneenrijging van kilometers en de vele gezichten en verhalen. Er is Marcelo’s identiteitszoektocht die begint met de muzikant die speelt in een kader van verschillende beelden uit zijn omgeving in Antwerpen. Dezelfde techniek van urbane omgevingkaders wordt in Zuid-Chili toegepast op natuurlijke omgevingkaders. De ontmoetingen met de natuur en de Mapuche gemeenschappen worden verbonden door een landkaart. Deze wordt aangevuld met bewegende beelden vanuit de voorruit, zijruit en binnenkant van de voertuigen waarmee Marcelo en Andrés het uitgestrekte Chili doortrekken. De toeschouwer wordt in het filmen mee op weg genomen. Afgezien van de fysieke reis, wordt Marcelo’s innerlijke tocht met een voice-over weergegeven.

Marcelo’s ontmoetingen met mensen in de gemeenschappen brengen verschillende gesprekken en thema’s naar voor, maar hebben steeds eenzelfde stramien. Marcelo biedt zijn muzikaal geschenk aan en vertelt over zijn reis. De close-ups van de initieel afwachtende gezichten van de volwassenen en de geamuseerde nieuwsgierige blikken van de jongste toeschouwers geven mooi de oprechtheid van de spontane ontmoetingen weer. Na Marcelo’s geschenk ontplooit zich steeds een gesprek over Marcelo’s muziek en de Mapuchecultuur.

Holstein en Gubrium spreken bij identiteitsconstructie over een complexe sociale activiteit die in interactie wordt onderhandeld en gehanteerd terwijl het gesprek zich ontplooit (Holstein & Gubrium 2000: 128). Ze lichten toe dat de details van de eigen persoon in conversatie worden opgeëist en uitgedaagd in de vorm van gespreksinteractie, maar ook in de vorm van stilte (Holstein & Gubrium 2000: 146). Deze theorie past helemaal in de ontmoetingen die Marcelo heeft met de natuur en de Mapuche gemeenschappen. Zowel Marcelo als de Mapuchegemeenschappen lijken aan de hand van hun verhalen hun identiteit vorm te geven en zo de weg vrij te maken voor de toekomst.

In de verhalen van de mensen die Marcelo ontmoet, komt steeds een gevoel van culturele continuïteit naar boven. Bij een gemeenschap in Chiloé klinkt een lied over de Huilliche als deel van de wereld. Er wordt vrijheid en gerechtigheid voor hun toekomst gevraagd, maar met de oude natie in herinnering. Een oudere man uit zijn trots over de gemeenschappen die altijd verenigd zijn gebleven. Hierop volgt één zin die subtiel de Chileense geschiedenis van de tweede helft van de 20^e eeuw heel actueel maakt, de man eindigt: “El pueblo unido jamás será vencido.” (Een verenigd volk zal nooit overwonnen worden.)

Afgezien van nationalistische verwijzingen naar de oude Mapuche eenheid en verwerping van culturele kolonisatie en discriminatie tot op vandaag de dag, verenigt deze uitspraak de inheemse bevolking met de rest van de Chileense bevolking die vrijheid en gerechtigheid wil. El pueblo unido jamás será vencido is een links strijdlied van Sergio Ortega uit 1973 dat na de militaire coup in Chili symbool werd voor het verzet tegen het Pinochetregime. El pueblo unido jamás será vencido: ook vandaag strijdt de Inheemse Beweging voor zijn rechten en de Chileense bevolking heeft in 2011 samen sociale ongelijkheid hardnekkig aangeklaagd door massale sociale protesten in verschillende sectoren.

Verder zijn er naast de vele spontane lokale stemmen en Marcelo’s gedachtegang drie personen die voor een kleine recapitulatie en rust zorgen in de reis. Er is de vriend van Marcelo, Eduardo Rapiman, een kunstenaar die aan de hand van schilderkunst dezelfde zoektocht lijkt te ondernemen als Marcelo. Eduardo zegt: “Mientras esté viajando, estoy vivo.” (Zo lang ik blijf reizen, leef ik.) De interesse van Eduardo in Marcelo’s reis neemt de vorm aan van een soort interview waardoor we meer te weten komen over de sterke indruk die de reis bij Marcelo achterlaat. Dokter Jaime Ibacache, de reiziger’s gids op het Chiloé-eiland, fungeert als een soort moderator in de gemeenschappen. Bovendien reflecteert hij tijdens de autoritten mee over de impact van de ontmoetingen. Dokter Ibacache brengt het thema van de discriminatie, die ook in veel teksten over de Mapuche terugkomt, naar voor. Dat de Mapuche in MARICHIWEU geen slachtofferrol krijgen toebedeeld is al duidelijk en ook hier vervolgt Ibacache zijn verhaal met de Inheemse Beweging die sinds 1992 een herstel van hun rechten opeist. Hij verbreedt het verhaal bovendien naar inheemse gemeenschappen wereldwijd.

De belangrijkste verteller is Luis Curihual, leider van de Chanco gemeenschap van Pitrufquén. Luis Curihual heeft de eer de documentaire met zijn kennis en inzicht te openen en af te sluiten. Deze leider, aan wie de documentaire na zijn overlijden is opgedragen, fungeert doorheen heel de film als een soort spirituele gids. Hij informeert de kijker over de hedendaagse levensomstandigheden van de Mapuche, de veroveringen uit het verleden en de voortdurende discriminatie. Net als vele andere gesprekspartners verbindt ook Luis het verleden van de voorouders met de toekomst van de kinderen die respect voor de natuur en de eigen waarden aangeleerd krijgen. En deze waarden blijken weer heel actueel. Elf maanden voor de Klimaattop in Durban en de teleurstellende berichtgeving omtrent de beslissingskracht van de politiek legt Luis de vinger op de wonde: “[…] de que no hay políticas que se generen en defender la naturaleza que nosotros tanto defendemos.” ([…] dat er geen beleid is dat instaat voor het beschermen van de natuur die wij zo verdedigen.)

Luis Curihual’s eerste woorden brengen de natuur reeds naar voor als hoofdpersonage. Via de woorden van zijn moeder brengt hij het belang van de natuur in culturele Mapuche continuïteit. Luis legt uit dat Mapuche mensen van de aarde betekent waardoor de Mapuche niet anders zijn dan wat hen omringt. Erving Goffman hechtte reeds aandacht aan de scenische omlijsting waarin identiteit wordt gevormd (Holstein & Gubrium 2000: 197). De prachtige natuurkaders, sporadisch tussen de menselijke ontmoetingen geplaatst, maken deel uit van de identiteitszoektocht. Het belang van de natuur wordt benadrukt door de filmische ontleding van de omgeving. Eenzelfde omgevingskader wordt vanuit verschillende standpunten en afstanden geobserveerd.

Marcelo’s muziek verbindt de Mapuche identiteitsbeleving met de natuur. Aan het einde van Marcelo’s reis vindt een scène plaats die voor mij de centrale scène van de reis voorstelt. In de intieme omgeving van een kampvuur speelt Marcelo samen met een man muziek. Marcelo’s verraste reactie wanneer de man het geluid van stilte in het bos herkent, ontsluiert een bijzondere uitwisseling. Ook in de Mapuchepoëzie vindt er een dialectiek met de natuur plaats:

Hoy escucho la voz del agua en el estero/y susurra como el viento;/su voz es de espera,/su canto la lluvia que se llevan mis palabras/para pronunciar la historia que en mis sueños florece. […] (El agua: su voz, su canto, María Isabel Lara Millapán)

Héctor Canquil stelt dat de (her)aanpassing van rituele praktijken in combinatie met het bewaren van het geheugen van de mythe en de Mapuche kennis van generaties, de continuïteit van een etnische identiteit heeft toegestaan die niet statisch is (Canquil 2004: 60). Dit is ook wat Marcelo doet met zijn muziek. Hij creëert met zijn muzikaal geschenk als Chileens Belgische Mapuche een aangepaste rituele praktijk die hem en zijn gesprekspartners continuïteit van etnische identiteit biedt.

MARICHIWEU, hoopvol verder op weg

Marcelo’s afgelegde weg beeldt enerzijds zijn tocht als migrant uit, anderzijds symboliseert het zijn terugkeer en identiteitszoektocht. Het is ook op weg, in auto’s en vliegtuigen, dat Marcelo reflecteert over zijn reis. Naar mate Marcelo meer kilometers aflegt, lijkt de culturele continuïteit ook voor de Chileense Belg meer door te dringen. De titel MARICHIWEU, Venceremos por Siempre symboliseert volgens mij ook geen politieke strijdkreet, maar hoop. Welkome hoop! De hoop van culturele continuïteit binnen de Mapuche gemeenschappen en van een rechtvaardige toekomst voor de wereld en ieder van ons.

Het laatste beeld is van Marcelo, aan de oever van een meer, spelend op zijn saxofoon. Zijn expressie geeft een verbondenheid met de omgeving en Mapuche cultuur mee. De muzikant vertelt in zijn laatste voice-over over de schuld van het verleden, de huidige droefheid van de situatie, maar is ook voorzichtig hoopvol over de toekomst. De Mapuche gemeenschap leeft verder en heeft zijn eenheid behouden. Marcelo’s laatste muzikale tonen in het gesprek met de Mapuche cultuur zijn intens en levendig. Zoals Marcelo zelf aan zijn vriend Eduardo Rapiman vertelt: “Ha sido una reunión con mis raíces, muy profundo.” (Het is een reünie met mijn afkomst, heel intens.) Toch zijn de laatste noten duidelijk nog niet gespeeld, de laatste gedichten nog niet geschreven, de laatste liederen nog niet gezongen en de laatste (politieke, sociale, culturele en ecologische,…) strijd nog niet gestreden:

[…] Algún día/Vendrán y volverán como la luna/Tus pasos,/Tomarás una pifülka [muziek instrument, soort schel fluitje]/Y danzarás con su sonido […]/Nos sonreirá la brisa y la lluvia,/Irá tomando fuerza nuestro pueblo,/Las estrellas y la luna de nuestras banderas/Saludarán al viento. (En todos los sueños, María Isabel Lara Millapán)

Bibliografie

Canquil, Héctor
2004     “¿Qué es ser indígena mapuche y, en consecuencia, qué es ser mestizo en el

                sistema étnico-social en Chile?” In ¿Qué es ser mapuche hoy en Chile?, edited by

                Manuel Dannemann, 53-61. Santiago de Chile: Editorial Universitaria.

Huenún, Jaime Luis

    2007     La memoria iluminada: poesía mapuche contemporánea. Málaga: CEDMA.