La Mamacha del Carmen van Paucartambo

Foto: Lotte van Oudheusden

In een klein dorpje in het Andesgebergte, op zo’n honderd meter van Cusco, vindt elk jaar van 15 tot 18 juli het Virgen del Carmen festival plaats. Dit religieuze feest trekt jaarlijks tienduizenden bezoekers en is een van de meest bekende religieuze festivals van Peru. Tijdens het festival, dat haar oorsprong heeft in de koloniale tijd, worden figuren uit de Peruaanse geschiedenis en plaatselijke volksverhalen uitgebeeld door dansgroepen. In 2006 en 2010 was ik aanwezig bij het festival en viel mij op hoe belangrijk dit feest is voor de bewoners van Paucartambo.

Aan het festival gaan maanden van voorbereiding vooraf. Het is voor de deelnemers een hele eer om onderdeel te mogen zijn van een dansgroep, waarvoor je vaak een aantal jaar op de wachtlijst moet staan. De sfeer op het festival is indrukwekkend. In de smalle straten van Paucartambo dansen mensen de hele dag door vol overgave. Soms zie je mannen in vrolijke interactie met het publiek, dan komen er vrouwen met tranen over hun wangen langslopen en op een ander moment lopen er jongens met zwepen en bebloede kuiten of mensen die gevaarlijke kampvuren proberen te bedwingen. Altijd gemaskerd en steeds begeleid door muziek; voortdurend hetzelfde deuntje dat de dansers in trance brengt.

Niet alleen in het dorp zelf wordt het feest gevierd, ook in Lima hebben de paucartambinos hun eigen dependance en zelfs in Buenos Aires vereren Peruaanse migranten elk jaar hun maagd, die liefkozend La Mamacha del Carmen wordt genoemd. De laatste jaren komen er steeds meer buitenlandse toeristen, die vaak weinig weten over de betekenis van het feest, naar Paucartambo en wordt een bezoek aan het festival zelfs als inheemse tour aangeboden. Voor conSentido ging ik op zoek naar de achtergrond van het festival van de Virgen del Carmen in Paucartambo.

Een impressie van het festival:

Virgen del Carmen

De verering van de Virgen del Carmen is een van de vele Mariadevoties die het katholieke geloof kent. Met name in Spanje en Latijns-Amerika wordt de maagd Maria del Carmen elk jaar geëerd op 16 juli. Tijdens het festival in Paucartambo, dat in totaal vier dagen duurt, komen katholieke uitingen en Andestradities samen. De Virgen is niet alleen de moeder Maria maar ook de Pachamama (moeder Aarde). Haar standbeeld wordt voor een aantal dagen uit de kerk gehaald en door de straten van Paucartambo gedragen. Zij wordt omringd door verschillende dansgroepen die haar in de processie begeleiden, haar offers brengen en haar vragen om zegen en bescherming. Op de derde dag gaat de processie richting het kerkhof om de doden te eren. Vervolgens wordt er op het plein een guerilla gehouden tussen verschillende dansgroepen om de Virgen te beschermen.

Het ontstaan van het festival

Er gaan verschillende verhalen de ronde over het ontstaan van de verering van de Virgen del Carmen in Paucartambo. Zo zou volgens een versie haar gezicht op miraculeuze wijze verschenen zijn in het reliëf van een vaas. Volgens een andere versie zond de Spaanse regering een beeld van de Virgen de Carmen naar het dorp, dat door de paucartambinos met veel trots onthaald werd.

Antropologe Gisela Cánepa Koch deed in de jaren negentig onderzoek naar de symboliek van het festival. Zij legt het ontstaan van het festival bij de bouw van een toegangsbrug naar het dorp Paucartambo, eind zestiende eeuw. Deze brug zorgde ervoor dat het dorp, dat bewoond werd door indígenas (oorspronkelijke bewoners), verbonden werd met de buitenwereld. De indígenas vereerden een andere verbeelding van Maria: de Virgen del Rosario. Deze Virgen is tot op de dag van vandaag de patroonheilige van Paucartambo. Toch beschouwen de paucartambinos zich aanhangers van de Virgen del Carmen en is de Virgen del Rosario in de vergetelheid geraakt. Volgens Cánepa Koch is dit het gevolg van de sociale veranderingen in het dorp.

Toen de nieuwe brug gebouwd was veranderde Paucartambo in een commercieel centrum waar producten als coca, maïs en wol werden verhandeld. Haciënda-eigenaren, lokale machthebbers en kooplui, veelal Spanjaarden en mestiezen (Peruanen van gemengde afkomst) – trokken naar Paucartambo en gaven het dorp een nieuw, “mesties” karakter. Belangrijk onderdeel van de mestieze identiteit was de verering van de Virgen del Carmen, de nieuwe heilige die zij meebrachten. Het festival van de Virgen del Carmen werd een belangrijk onderdeel van de constructie van deze mestizo-identiteit. Met een groot aantal dansen – waarvan enkele van Europese origine – en een uitbundige verering overheerste de nieuwe heilige de oude Virgen del Rosario, die steeds meer op de achtergrond begon te raken.

Tegenwoordig wordt de verering van de Virgen del Carmen als een centraal aspect van de identiteit en geschiedenis van de paucartambinos gezien. Hoewel een tour naar het festival aan toeristen vaak als een indigenafeest wordt verkocht, is het Virgen del Carmen festival een feest van de mestiezen. De indigenas uit het omringende gebied komen slechts naar het dorp om voedsel te verkopen.

De dansgroepen

Cánepa Koch onderscheidde tijdens haar onderzoek begin jaren negentig dertien dansgroepen. Een aantal daarvan legde ik vast op onderstaande foto’s in 2010.

Majeños: Verkopers van likeur. Op de dag van de aankomst van de Virgen komen de majeños op paarden het dorp binnen met flessen likeur in hun hand. Het zijn de enige dansers die met de toeschouwers dansen. Vroeger werd de dans uitgevoerd door Hacienda-eigenaren. De dansgroep heeft veel status in Paucartambo.

Waka-waka: Een verbeelding van het Spaanse stierenvechten. Volgens de verhalen kwamen een boer en boerin naar het dorp met een stier, die ontsnapte, waarmee ze iedereen in gevaar brachten.

Maqt’a: Beeldt een jonge boer of Indiaan uit. Dit gebeurt op individuele wijze. Soms gaan ze mee als begeleider van dansgroepen. Ook maken ze grappen met de mensen uit het dorp en geven ze commentaar op de gebeurtenissen. Hoewel ze geen groep vormen zijn er wel een aantal regels, zo dragen deze dansers hetzelfde masker en dezelfde kleding. (Foto: Lotte van Oudheusden)

Auqa chileno: Deze dansers verbeelden de Chileense soldaten die Peru binnendrongen tijdens de Pacifische Oorlog in 1879.

Chukchu: Deze dansers representeren arbeiders uit Paucartambo die naar de jungle gingen om op haciënda’s te werken en daar malaria opliepen. Tegenwoordig worden ook andere ziektes als kanker en aids uitgebeeld. De Chukchu hebben interactie met het publiek door hen te “besmetten” met gele vloeistof. Onderdeel van de dans zijn een besmette Haciënda-eigenaar, een arts en verplegers en zieken.

Saqra: Ondeugende duivels die personificaties zijn van verschillende dieren, zoals vleermuizen, honden, hanen en varkens. Ze proberen de Virgen en de toeschouwers  te verleiden, maar ze zijn niet in staat om de Virgen recht aan te kijken. Als de processie door het dorp komt staan zij op daken en bedekken ze hun gezicht. Met hun masker op mogen ze de kerk niet in. Tegelijkertijd hebben ze bescherming van de maagd, die hen tijdens het festival behoedt voor ongelukken. Volgens de verhalen kwamen de Saqras naar Paucartambo om de brug af te bouwen, nadat veel werklieden in de rivier waren gevallen. De saqra hebben een van de meest ingewikkelde choreografieën van alle dansgroepen.

Mestiza qullacha: Dit is de enige gemengde dansgroep en bestaat uit stellen van jonge landbouwers. De toelating tot deze groep is streng, vooral de meisjes moeten van onbesproken gedrag zijn. Reden hiervoor is waarschijnlijk dat de groep eerder een slecht imago had. Tegenwoordig nemen ze als enige dansgroep ook aan veel andere evenementen deel. De dansers zijn jongeren die afkomstig zijn uit Paucartambo en in Cusco studeren of werken.

K’achampa: Deze dans beeldt jonge Inkakrijgers uit. Centraal staan behendigheid en bewegingen die verwijzen naar de strijd en overwinning in een oorlog.

Contradanza: Refereert aan een dans van landbouwers waarin het werk op het veld wordt getoond. Het wordt ook gezien als een satire op de balzaaldansen van de koloniale tijd. De Machu, de voorman, heeft een grotesk uiterlijk met grote neus en snor. De andere dansers dragen maskers met een serieuze uitstraling en Europese trekken. De dansers komen vaak uit Paucartambo, maar ook anderen mogen tot de groep toetreden. (Foto: Facebookgroep Contradanza Paucartambo)

Qhapaq qulla: Deze dansers representeren de kooplieden van de altiplano (hoogvlakte) die volgens de verhalen ten tijde van het feest naar Paucartambo kwamen om hun producten te ruilen. Ze zingen in het Quechua over de offers die ze doen om het dorp te bereiken en de maagd te kunnen begroeten, over het verdriet dat ze hebben bij het afscheid en de wens om het volgende jaar terug te komen. De meerderheid van de deelnemers zijn volwassen mannen. Voorwaarde is dat ze in Paucartambo geboren zijn. De groep bevindt zich dicht bij de Virgen tijdens de processie.

Meer informatie:

Cánepa Koch, G. (1998)
Máscara, transformación e identidad en los Andes, la fiesta de la Virgen del Carmen Paucartambo-Cuzco. Lima:  Fondo Editorial de la Pontificia Universidad Católica del Perú. Online versie.

Mendoza, Z.C. (2000)
Shaping Society Through Dance: Mestizo Ritual Performance in the Peruvian Andes. Chicago/Londen: The University of Chicago Press. Lees hier een deel van het boek.

Pintado, C.
La celebración de la Virgen del Carmen en Ciudad Oculta. Lees het essay hier.

Luister hier muziek uit Paucartambo.