Kroniek van een aangekondigde ‘cariño’

01-02-2016 by Lisa Couderé

» Achtergrond » Columns » conSentido (zin) » Nieuws

De jaaroverzichten van 2015 lieten in Europa in anonieme letters rijen vluchtelingen voorbijwandelen. Ook in de Verenigde Staten nam deze zogenaamde crisis in het heetst van de republikeinse voorverkiezingen groteske vormen aan. We lezen in nationale en internationale kranten tot vervelens toe analyses van republikeins presidentskandidaat Donald Trump die in het licht van de aanslagen in Parijs de grenzen wil sluiten voor moslims. Ondertussen schreeuwt een andere vlucht richting veiligheid om aandacht. De Verenigde Staten hebben, afgezien van de betwiste hervestiging van 10.000 Syrische vluchtelingen, hun eigen vluchtelingenverhaal dichter bij huis. Steeds meer vrouwen en kinderen ontvluchten het geweld in Centraal-Amerika op zoek naar een nieuwe thuis. In wat volgt een poging om de Centraal-Amerikaanse vluchtelingen een plaats te geven in de Nederlandstalige pers en bij te dragen aan een liefdevol verhaal. 

Waar een noodzaak is, is een weg

Donald Trump begon zijn kruistocht initieel tegen de Mexicanen. Het antwoord vanuit Latino-hoek? ¡No manches! Latijns-Amerikanen over landgrenzen heen sloegen letterlijk en figuurlijk terug in de vorm van piñatas en door economische samenwerking stop te zetten. Peruaanse sjamanen hebben overigens al voorspeld dat Trump de Noord-Amerikaanse presidentsverkiezingen dit jaar niet zal winnen. Carmen Pelaez maakt ons in dit opzicht attent voor een andere Latino-kracht richting xenofobe Republikeinen: “Ultimately, denying or delivering the next President to the Oval Office with the sheer power of our vote will be our moment to stand proudly as part of this country and tell the world, ‘Viste? We told we mattered. And we’re here to stay.'” Hoewel de latino-gemeenschap in de VS, en bijgevolg hun stemgedrag, niet als een homogeen geheel kan gezien worden, valt hun stem niet meer te negeren en zouden ze wel eens de doorslag kunnen geven in de verkiezingsuitslag.

Ondertussen keren volgens een studie van The Pew Research Center aan de grootste grensoversteek wereldwijd meer Mexicanen terug naar hun moederland dan dat ze de grens noordwaarts oversteken. Veel Mexicanen keerden terug na de recessie in 2008 en de grens oversteken wordt moeilijker. Maar in de zogenaamde Noordelijke Driehoek in Centraal-Amerika (Honduras, El Salvador, Guatemala) kan de bevolking -te midden van woeste criminaliteit, bendegeweld en armoede- geen kant meer op. Er is alleen noordwaarts. Waar een noodzaak is, is een weg. Na de aankomst van tienduizenden families en onbegeleide jongeren uit Centraal-Amerika in 2014 lazen we in enkele alarmerende Angelsaksische krantenkoppen de laatste maanden van 2015 opnieuw en over meer vluchtelingen:

Refugee crisis grows in Central America as women ‘run for their lives’ (The Guardian, 15 oktober 2015) 

The Refugee crisis no one’s talking about (In These Times, 19 oktober)

The refugees at America’s door (The New York Times, 10 oktober) 

US government deporting Central American migrants to their deaths (The Guardian, 12 oktober)

The refugee tragedy in our own backyard  (Los Angeles Times, 8 oktober)

En toch ook in de Nederlandstalige pers in het winternummer van MO*:

Minderjarigen aan de gesloten poorten van Fort Amerika (23 december)

Wat hier en daar in zwart-witte letters op papier mocht bestaan, gebeurt iedere dag in levensechte grauwe kleuren.

¿Mi casa es tu casa?

In Europa werd volgens commentatoren de vluchtelingencrisis al aangekondigd sinds de westerse “bemoeienissen” in het Midden Oosten. Zo ook op het Amerikaanse continent. Er gaat een verhaal van staatsgrepen, burgeroorlogen, inmenging, armoede, teruggestuurde bendeleden, bendegeweld, drugsconsumptie, (drugs)oorlogen, neoliberale politiek, vrijhandelsakkoorden,… vooraf aan de Centraal-Amerikaanse trek richting de Verenigde Staten. De kroniek van een aangekondigde vluchtelingencrisis; over tijd en geografie heen:

Of het nu van Oost naar West of van Zuid naar Noord is, metaforen schieten te kort of zijn totaal misplaatst. Velen hebben het al gedacht, gezegd of neergeschreven in opiniestukken: de vluchtelingenstroom zijn heel veel individuen. De overeenkomsten in hysterie en retoriek tussen Europa en de Verenigde Staten zijn duidelijk: Conservatieve republikeinen zijn de Europese populistische politici die hoogtij vieren. Of wat The Economist The march of Europe’s little Trumps noemde. De “big & beautiful wall” van Trump aan de Mexicaanse grens zijn de muren en prikkeldraad die in Oost-Europa uit de grond rijzen en de (tijdelijke) (her)invoering van migratiecontroles in de rest van Europa. De United States Customs and Border Protection is Frontex. De excessen van grensagenten aan de Mexicaanse grens zijn het gewelddadig politieoptreden aan de buitengrenzen van Europa en racial profiling dat ook bij ons onderkend wordt. Noord-Amerikaanse grensagenten schoten sinds 1 januari 2010 drieëndertig mensen straffeloos dood. In Centraal-Amerika worden misdaden zelden opgeklaard; de lijn dan maar noordwaarts doortrekken naar diegenen die aan deze straffeloosheid proberen te ontsnappen? Het illegaal maken van grensoverschrijding door Hongarije zijn de door mensenrechtenorganisaties hevig bekritiseerde detentiecentra in de Verenigde Staten.

Europa wil clandestiene immigratie minder aantrekkelijk maken door verhoogde grenscontroles en het bestrijden van mensensmokkel. Belgisch Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken ontpopt zich tot pennenvriend van mogelijke asielzoeker om hen af te raden te komen. De Mexicaans-Noord-Amerikaanse grens werd versterkt en de Obama-administratie voerde sinds de massale aankomst van vluchtelingen in 2014 de deportaties op om migranten te overtuigen dat illegaal de grens oversteken geen zin heeft. Alsof het een trotse nieuwjaarsbrief betrof bereidde het Immigration and Customs Enforcement (ICE) zich afgelopen december voor om Centraal-Amerikaanse families die gevraagd waren Noord-Amerikaans grondgebied te verlaten te deporteren. Lokale krantenkoppen en actiegroepen zagen dat goede voornemens er zijn om nageleefd te worden:

Pre-dawn raids take children as young as 4 years old. (#Notonemore, 3 januari)

Families are taken into custody as push to deport immigrants denied refuge begins. (Los Angeles Times, 3 januari)

Don’t open the door,’ immigrants are warned as family deportation roundup continues. (Los Angeles Times, 4 januari)

Ondertussen verspreiden actiegroepen “know your rights”-informatie als wapen tegen de invallen van de ICE. Grote groepen inheemse Centraal-Amerikaanse immigranten die weinig tot geen Spaans spreken, en zij die niet kunnen lezen of schrijven, blijven enorm kwetsbaar. Na het enorme doorzettingsvermogen om geweld, muur, en woestijn te overwinnen, vormt taal een extra barrière.

België heeft een brede definitie van wat het betekent veilig terug te kunnen keren, naar oorlogsgebied. The Guardian onderzocht drie gevallen van mannen die kort na hun deportatie uit de Verenigde Staten naar Centraal-Amerika werden vermoord. Onderzoek van de San Diego State University toont aan dat het hier niet om aparte gevallen gaat. Sinds 2014 zijn zeker drieëntachtig gedeporteerde illegale migranten terug op eigen bodem in Guatemala, Honduras en El Salvador vermoord.

Net als Angela Merkel kent Barack Obama interne tegenstand om een humaan migratiebeleid te voeren. Eind januari spreekt het Hooggerechtshof zich uit over de hervorming van de migratiewetgeving die door zesentwintig Republikeinse Staten tegenhouden wordt. De maatregelen, die Obama eind 2014 aankondigde, zouden aan vijf miljoen illegale immigranten verblijf- en werkvisum toekennen.

De verdrietige vergelijking gaat door:

Vluchtelingen blijven komen onder hogere risico’s voor eigen leven; ondanks geliefde tactieken zoals de verantwoordelijkheid in een andere windrichting wegschuiven. Het vluchtelingenverdrag van Genève ten spijt. Europa biedt geld en visumvrijstellingen aan Turkije om vluchtelingen tegen te houden. Een scherp artikel in The New York Times bekritiseert hoe de Verenigde Staten onder het motto beter een goede buur dan een (migranten)vriend hun verantwoordelijkheid met financiële decompensatie doorschuiven naar zuiderbuur Mexico.

De weg -door woestijn of over zee- is dezelfde: gevaarlijk, onvermijdelijk. De Mexicaanse drugskartels die Centraal-Amerikaanse migranten onderweg tegenkomen zijn als verschrikkelijker dan Islamitische Staat beschreven. Islamitische Staat misbruikt gevangen vrouwen. Centraal-Amerikaanse migranten nemen de inyección anti-México om zich voor te bereiden op seksueel geweld. De perverse versie van een pilletje tegen reisziekte. 

Madre mía. Gaat het nog?

Dat het vluchtelingenverhaal er één van mensen is, bewijzen de gevers van het leven. Niet moeder aarde waarover zo velen genoodzaakt zijn naar andere windstreken te trekken, maar de moeders die om hun kinderen huilen. Misschien wel de meest universele en effectieve manier om menselijkheid te brengen in wat te vaak enkel als een crisis voor economie, cultuur en veiligheid wordt afgestempeld. De Pieta’s van Michelangelo waren in het Latijns-Amerika van de jaren tachtig de Madres van de Plaza de Mayo van de Argentijnse dictatuur en werden afgelopen december de Caravana de Madres de Migrantes Desaparecidos in Mexico. Een tocht van moeders doorheen Mexico in de voetstappen van dochters en zonen die op weg naar een beter leven verdwenen.

Ten slotte is in Europa en op het Amerikaanse continent de reactie van landen die zelf een geschiedenis van migratie kennen –of vergeten zijn- dezelfde: muren, racisme; onbegrip. Een verdrietig leitmotiv over de landgrenzen heen. ¿Mi casa es tu casa? Niet altijd. Mexico deporteert ondertussen meer Latijns-Amerikanen dan de Verenigde Staten. In Ecuador, waar tijdens de bankencrisis van 2000 massaal werd geëmigreerd naar Spanje, Italië en de Verenigde Staten, worden Colombiaanse vluchtelingen van het interne conflict als drugshandelaars en prostituees afgedaan. In Argentinië, een land met een lange immigratiegeschiedenis, zijn het dan weer de Boliviaanse en Peruaanse immigranten waar op wordt neergekeken. En dan zijn er Donald Trump, met zijn Duitse grootvader, en die andere republikeinse presidentskandidaat, met Cruz als achternaam en als zoon van een Cubaanse vader en Iers-Amerikaanse moeder, die het vrijheidsbeeld niet bepaald eer aan doen.

Een debat over gedeelde verantwoordelijkheid en het aanpakken van de oorzaken van de vluchtelingenproblematiek dringt zich op: Bij de Europese Commissie en op verzoek van de Minister van Buitenlandse zaken van El Salvador.

Kroniek van een aangekondigde cariño

Oorlogsverslaggever Nicholas Kristof vertelt in de documentaire Reporter over oorlogssituaties die te snel onze aandacht verliezen: “It is not enough for the public to simply know about a calamity, we have to care.” Hans Cottyn van De Standaard pleit er voor vluchtelingen niet “tot lichaam te downgraden”. Rob Wijnberg van De Correspondent vindt in verband met de vluchtelingenkwestie dat “je mening baseren op grond van discussies in talkshowformats van zes minuten en nieuwsberichten van 200 woorden hopeloos ontoereikend is. Neem ze vooral slechts voor kennisgeving aan: ze doen de complexiteit van de kwestie per definitie onrecht aan. Verdiep je mening met boeken, oorspronkelijke rapporten of gesprekken met betrokkenen zelf.”

Laten we daarom beginnen bij “Woman on the Run”. Een rapport van de Verenigde Naties gebaseerd op interviews met 160 vrouwen die het geweld moesten ontvluchten in El Salvador, Guatemala, Honduras en Mexico.

Of bij het verhaal van July Elizabeth Pérez in The New York Times die tot tweemaal toe uit San Pedro Sula vluchtte. De dodelijkste stad in Honduras met één van de hoogste moordcijfers wereldwijd waar haar broer en veertienjarige zoon vermoord werden.

En er is de film La Jaula del Oro met duiding van Ruby Sanders.

En het verhaal van de dappere Sofia Cruz.

Na de overeenkomsten tussen Europa en de Verenigde Staten duidt Times in zijn Special Report over de Europese migratiecrisis ook op een verschil: “America was born a nation of immigrants”. Obama deed afgelopen december op zijn Merkel’s een poging tot Wir schaffen das om dit deel van de Noord-Amerikaanse identiteit in ere te stellen: “How quickly we forget. One generation passes. Two generations pass and suddenly we don’t remember where we came from.” Het zijn die persoonlijke geschiedenissen die ons dichter bij de dappere wandelaars kunnen brengen.

Kroniek van een aangekondigde vluchtelingencrisis. Verhalen kunnen de wereld niet redden. Maat misschien kunnen ze wel teweegbrengen wat Rana Foroohar in het licht van de migratiecrisis in Europa “the world’s most important experiment in benevolent globalization” noemt. Vooral in landen met een migratieachtergrond in de stambomen en harten van zijn inwoners, zoals de Verenigde Staten. Het einde van een migratiereis is ook het begin van een nieuw hoofdstuk. In 2015 zag de wereld een ongezien aantal mensen bescherming zoeken. Bij het begin van 2016 wil ik graag mijn goede voornemens internationaal opstellen.  

Er is afgelopen jaar veelvuldig geschreven over de economische voordelen van immigranten als tegenhanger van het angst-discours. Maar er is ook dat ander kapitaal: culturele verrijking of verre vreemden die leuke buren worden. Wie al in Latijns-Amerika is geweest heeft zich er wel eens blij over verwonderd hoe mensen met de minste middelen vaak heel gastvrij zijn en geven aan wie het slechter heeft. Zo viel het mij op de bus in Guatemala steeds op hoe velen in hun zak grepen voor diegenen die -bus op bus af bus op bus af- proberen te overleven. Mi Guatebuena. Misschien is het mogelijk om vanuit de kroniek van een aangekondigde vluchtelingencrisis het Latijns-Amerikaanse mi casa es tu casa te herwaarderen en samen, met kennis van persoonlijke migratieverhalen en nationale geschiedenissen, een verhaal van mensen te vertellen; een kroniek van aangekondigde cariño.

Nota: na het afronden van deze column verscheen midden januari ook in De Standaard een artikel over de Centraal-Amerikaanse vluchtelingen richting de Verenigde Staten.