Jayro Bustamante: “Samen leren, tijd nemen voor het creatieproces en respect tonen voor elkaar. Het filmen werd zo een familiaal werk.”

Foto: Javier Perugachi

“I’m happy to be here!” En wij samen met de jonge Guatemalteekse regisseur Jayro Bustamante. De vertoning van zijn film ‘Ixcanul’ op het World Cinema Amsterdam in Rialto is al enkele dagen helemaal uitverkocht. Aan de kassa wandelen geïnteresseerden teleurgesteld weer weg. De openingsfilm van het jaarlijkse festival heeft dan ook al een heel lijstje festivalprijzen op zijn naam staan, waaronder de prestigieuze Alfred Bauer Prijs van het Filmfestival van Berlijn. De filmposter laat niet los: de blik van hoofdpersonage Maria, hoewel neergeslagen, lokt het publiek de cinemazaal binnen. ‘Ixcanul’ is het verhaal van een jong meisje, een familie, een bevolkingsgroep, een land. Een herkenbaar ‘coming of age’ over een 17-jarig meisje uit een Maya-gemeenschap van koffietelers in Guatemala. De thema’s in de film worden stuk voor stuk visueel prachtig ondersteund. Jayro Bustamante vertelt een verhaal met herkenbare gevoelens, van een omgeving buiten onze Europese beleving, beeldschoon. conSentido sprak met de Guatemalteekse regisseur:

Ixcanul bundelt verschillende verhalen. Enerzijds is de film gebaseerd op een waargebeurd verhaal van de “echte Maria”. En er is het verhaal van de regisseur zelf, als verteller. Bustamante groeide op in het gebied van Lago Atitlan, “met de Kaqchikel Maya-bevolking als mijn buren”. Voor het draaien van de film hield de regisseur bovendien verschillende werkgroepen met Maya-vrouwen. De film kan daarom gezien worden als de combinatie van het verhaal van een meisje, een regisseur en een gemeenschap. Getuigenis, auteurscinema en documentaire in één. Regisseur Bustamante beaamt dit, maar het is geen antropologische blik van buitenaf op een gemeenschap. “Mijn bedoeling was zeker niet een antropologische studie te doen. Wat ik breng is een verhaal van een persoon die ergens woont en waar al de dingen die zich in de film afspelen kunnen gebeuren. Ik wilde niet zeggen “de Maya-bevolking is zus of zo”. Het verhaal toont een familie met problemen die oplossingen zoekt. Dit gebeurt ook op andere plaatsen.”

Moeder en dochter

De beelden in Ixcanul zijn stuk voor stuk prachtige shots boordevol betekenis. De eerste scène kondigt de thema’s en relaties in de film al aan. Een close-up van Maria stelt ons een personage voor dat we gedurende de hele film vooral aan de hand van haar blikken proberen te begrijpen. Jayro Bustamante bevestigt dat de blik van Maria de kracht van de film is. De acteurs in de film zijn geen professionele acteurs, maar mensen uit een Kaqchikel-Maya-gemeenschap in de buurt van Antigua, Guatemala. “Inheemse vrouwen nemen vaak nog een onderdanige positie in naar de Mestizo-bevolking toe. Maria daarentegen keek mij recht in de ogen, daarom werd zij het hoofdpersonage. Ze heeft een heel fotogenieke blik.”

Hetzelfde eerste beeld brengt moederschap als thema naar voor en duidt de kijker op het belang van sociale relaties in de film. Op de achtergrond maakt Maria’s moeder het jonge meisje mooi om uitgehuwelijkt te worden aan Ignacio, de opzichter van de koffieplantage. De handen van de moeder, die het gezicht van het meisje een beetje beklemmend aanraken, insinueren het belang van familierelaties, en verplichtingen. Doorheen heel de film zien we esthetische beelden waar moeder en dochter samen dagelijkse taken uitvoeren. Een weergave van het leven van een landbouwers-familie in de hooglanden van Guatemala. En de terugkerende aandacht voor een moeder-dochterrelatie. 

Het belang van familie en netwerken in de gemeenschap waar we ons bevinden, contrasteert met de sterke individuele indringende ogen van Maria. Een specifiek verhaal over koffietelers in de Guatemalteekse hooglanden en de universaliteit van de gedachten en dromen van een jong meisje, zoals we ook waren (en hopelijk nog een beetje zijn).

Terwijl we in het eerste beeld een Maya-meisje en haar cultuur te zien krijgen, gematerialiseerd aan de hand van traditionele haarlinten, zien we even later een jong meisje dat opgroeit. Maria en haar geheime vriendje Pepe staan stiekem te zoenen tegen een boom. Even later Maria thuis in alle intimiteit van menselijke gevoelens. Haar ernstige blik en traditioneel gevlochten haar omgeruild voor een meisje in wit nachtkleed, losse lokken en met een schalkse en dromerige lach. Een meisje dat bij het ochtendgloren het huis binnensluipt. En een jonge vrouw in een sterke scène over ontluikende seksualiteit, vurig als de vulkaan in de film, waar Maria haar lichaam sensueel met een boom verbindt. Ook herkenbaar is het verliefd zijn en samen voor de liefde willen ontsnappen naar een andere wereld, in dit geval de stad of de Verenigde Staten, jong, zoekend. Steeds weer culturele markers hand in hand met universele gevoelens en verlangens. 

Ook Maria’s moeder zien we als personage binnen de Maya-cultuur, met traditionele kleding, in rol van echtgenote, moeder, landbouwster. Met een geschiedenis waar de handelingen van de veroveraar verboden eigen rituelen verborgen tot ze deel gingen uitmaken van diezelfde cultuur, bidt de moeder katholieke verzen terwijl ze tegelijkertijd de aarde, de wind en de vulkaan bedankt. Tijdens een ander ritueel worden de woorden niet vertaald. Dit zorgt voor een extra besef bij de kijker dat er iets bijzonder aan de gang is. De man die de spirituele priester vertolkt is dit overigens ook in het echte leven. 

Maar terwijl de plot zich verder uitrolt zien we afgezien van cultuur, geschiedenis, en sociale rollen, ook gewoon een sterke liefdevolle moeder-dochterrelatie. De scènes van moeder en dochter naakt in een zweethut ontstaan in Pre-Colombiaans Centraal-Amerika, temazcal genaamd, bieden een intieme blik in hun samenzijn. De sociale verwachtingen die een moeder oplegt, worden later in de film ook zorg en pijn die een moeder voelt bij het ongeluk van een dochter. Iedereen met een liefdevolle moeder en iedere moeder die door het vuur zou gaan voor haar kinderen voelt zich oprecht geraakt. “De twee thema’s in de film zijn moederrol en verlies. Om het verlies te kunnen voelen hadden we moederliefde nodig.”, zegt Bustamante. De sterke vrouwenrollen contrasteren overigens met zwakke mannelijke personages. 

Hoe krijg je zo een sterke vertolking van intieme levensmomenten voor elkaar met niet professionele acteurs? Voor de sterke vertolking van de moeder legt Bustamante alle eer bij de acteerprestaties van de actrice: “Maria Telón heeft het personage heel zijn lichamelijkheid meegegeven. Ik vind persoonlijk dat ik mensen niet kan leren acteren. Maar ik kan wel personen met talent zoeken. Tijdens de opnames is er niet aan theatertechnieken gewerkt, maar bouwde het team samen vertrouwen op. Samen leren, tijd nemen voor het creatieproces en respect tonen voor elkaar. Het filmen werd zo een familiaal werk.” De intimiteit en het vertrouwen tijdens de scènes in de temazcal werden bijvoorbeeld mede bereikt door gedurende drie maanden samen aan dit ritueel deel te nemen.

Visueel, auditief en linguïstisch een gescheiden land

Wanneer we ons in de Maya-gemeenschap bevinden krijgen we vooral twee soorten beelden te zien: prachtige close-ups waarmee we in de ziel van de personages proberen te kijken en landschapskaders. De tijd loopt voorbij op het ritme van de natuur met plaatjes van ochtendgloren en schemering. Plaatsbepaling en het voortbewegen door de ruimte zijn uitgebeeld aan de hand van weggetjes rond de vulkaan, door het landschap en over zandwegen.

De eerste keer dat we een verharde weg zien komt over als een breuk, eenzaam, bijna onwerkelijk. Maria loopt snel en onrustig weg over de harde weg. Tot Ignacio haar oppikt. Ignacio, als opzichter van de koffieplantage, praat zowel Kaqchikel als Spaans en is een soort tussenpersoon tussen de Maya-gemeenschap op het platteland en de Mestizo-bevolking in de stad. Wanneer de hele familie op zoek gaat naar medische hulp in de stad zien we een strijd tussen tradities en moderne geneeskunde. “Stop met bidden, naar de stad!”, roept Maria’s moeder standvastig. Bustamante: “Het was mij niet te doen om culturele rituelen te tonen. De rituelen en mythes in de film zijn er meer om het gevaar van blind geloof en niets in twijfel te trekken naar voor te brengen.” De stad en universitair getrainde dokters die enkel Spaans spreken brengen redding, maar betekenen daarom niet simpelweg een gelukkig vervolg.

De aankomst in de stad is visueel en auditief een schok: bussen, grijze kleurentinten, getoeter, en de camera die meeloopt met de personages en helemaal dol lijkt te draaien. De personages zijn niet meer duidelijk te onderscheiden. Er ontstaat een visueel contrast met de rustige landschapsbeelden en de close-ups van emoties op het platteland. Ook linguïstische ontreddering van een familie die Kaqchikel praat en niet kan communiceren met de Spaanssprekende dokters. Het ondertekenen van een onbegrijpelijk document in het Spaans, en de gevolgen hiervan, benadrukt de ongelijke relaties tussen de bevolking van eenzelfde, maar gescheiden land. De Guatemalteekse vlag in het politiebureau representeert vader Staat, of de beschermers van de wet die de familie niet helpen en wegsturen, straffeloosheid.

Straffeloosheid. In een land waar vaak neergekeken wordt op de Maya-bevolking door de stedelijke inwoners en waar een genocide plaatsvond tegen Maya-gemeenschappen tijdens de militaire dictaturen en burgeroorlog van de jaren zeventig en tachtig. Sraffeloosheid neemt zo een bredere dimensie aan. Het voor het gerecht brengen van één van de hoofdrolspelers van de genocide, generaal Rios Montt, is een vervolgverhaal nog steeds zonder uitkomst. Het gaat over het herkenbare verhaaltje dat we ook in Zuid-Amerika zagen, ex-dictator te ziek bevonden om voor het gerecht te brengen.

Guate-mala, Guate-buena, de Guate-mala a Guate-peor, Guate-linda

Bustamante legt uit hoe hoofdpersonage Maria tijdens een persconferentie in Duitsland dank uitsprak voor alle steun die ze ontvangen had, ondanks het feit dat ze Maya is. De regisseur vertelt over het snijdend racisme dat nog in Guatemala bestaat. Indios de mierda -als het mij toegelaten is deze onwaarschijnlijke woorden hier neer te schrijven- is iets dat je in Guatemala hoort en waar Bustamante al mensen voor uit zijn huis heeft gegooid. Hij denkt dat de tijd die hij in het buitenland doorgebracht heeft tijdens zijn filmstudies misschien aan zijn intolerantie hiervoor heeft bijgedragen

De verwachtingen voor het uitbrengen van de film in Guatemala zijn hooggespannen bij de Guatemalteekse regisseur. Bustamante hoopt de Guatemalteekse filmindustrie vooruit te helpen. Alle aandacht uit het buitenland helpt hierbij. “De acteurs zijn blij om de hedendaagse Maya-bevolking te kunnen voorstellen in cinema, het is een plaats waar deze groep nog niet zelf een plaatsje had ingenomen.” Maar een land anders naar racisme en de scheiding tussen bevolkingsgroepen laten kijken, dat kan cinema volgens Bustamante niet teweeg brengen.

Terwijl in Guatemala de bevolking in de grote steden op ongeziene wijze  de straat op gaat tegen corruptie, brengt Bustamante andere delen van het Centraal-Amerikaanse land naar voor. Volgens Bustamante bestaan in Guatemala alle problemen van de wereld en kon eender wat er in de werkelijkheid tijdens het filmproces gebeurde dan ook in de film gebruikt worden. Ixcanul toont Guatemala in zijn natuurbeelden als een mooi postkaartje. Deze natuurpracht maakt de moeilijke realiteit van het land extra pijnlijk. De grandeur van de vulkaan contrasteert met het verlangen van de jongeren in de film om dit paradijs zonder toekomst, afgezien van hard hard werken, achter zich te laten voor “auto’s” en “dollars”. Ixcanul toont een Guatemala in een economisch moeilijke situatie, de noodzaak van migratie, straffeloosheid, een generatieconflict, een verdeelde bevolking, racisme en doet nadenken over culturele identiteit.

Maar Ixcanul is ook vooral een pakkend verhaal over familiebanden en verlies. De film eindigt met hetzelfde beeld als in de eerste scène. Net als de cyclische tijdsbeleving van de Maya’s. Het doorzetten van een familie na een moeilijke situatie en het terugkerende begin van een nieuw leven voor Maria voelt een beetje wrang. Een close-up van Maria’s gelaat, de beklemmende handen van haar moeder, een gearrangeerd huwelijk. Geen waardeoordeel. Een familie, standvastig als een vulkaan, leeft verder, maar zonder beweging. De titel van de film, Ixcanul, betekent vulkaan. De situaties die de familie tegenkomt zijn dramatisch als een vulkaanuitbarsting, tot de berg tot rust komt, en de vulkaan stevig en trots in het landschap blijft staan. Een laatste terugkerende blik van een jong meisje. Maria blijft waar ze is.

Ixcanul draait vanaf 15 oktober in de Nederlandse zalen en vanaf 25 november in de Belgische zalen.