Empowerment, sociale ongelijkheid en domesticas in Que horas ela volta?

De prijswinnende film gaat over het leven van een au-pair in een welgesteld Braziliaans huishouden. De film beschrijft de hedendaagse machtsverhoudingen tussen mensen uit verschillende klassen en seksen en hun worstelingen. 

Het bloed kruipt …

Val, een arme au-pair die al jaren in het huis van een gegoed Braziliaans gezin werkt, heeft zich geconformeerd naar de status quo die zowel binnen- als buitenshuis geldt: ze is niet gelijkwaardig. Wanneer haar dochter Jessica op bezoek komt, wordt deze ongelijkheid expliciet gemaakt. Jessica verblijft tijdelijk in het huis van Vals baas, want hier woont Val zelf ook. Eenmaal in huis weigert de rebelse Jessica zich te conformeren, waar Val zich erg aan stoort. De bom barst uiteindelijk en Jessica gaat weg. Val, als moeder, kan haar blijdschap echter niet verbergen wanneer Jessica later belt dat ze geslaagd is voor het toelatingsexamen tot de meest prestigieuze universiteit van Brazilië. Hieruit blijkt dat Val wel degelijk trots is dat Jessica zich heeft ontworsteld uit haar klasse, uit de status quo.

Muylaert heeft dingen in de film niet mooier proberen te maken; niet met licht, niet met make-up: ‘Ik probeer het leven te portretteren zoals het is. Deze film is een deur, een spiegel, de realiteit.  Iedere laag wordt geconfronteerd met zijn eigen problemen. Uiteindelijk kun je je in alle verhalen inleven. De personages zijn niet fout; ze weten niet beter dan dat er klassenverschillen zijn. Ze zijn onderdeel van de maatschappij. Als er een schuldige aan te wijzen is in de film, is het de Braziliaanse cultuur, de Braziliaanse maatschappij, de regels. En verder doorgetrokken: de Portugezen’, lacht ze.

Een kwestie van cultuur?

De hoofdrolspelers ‘gedragen’ zich naar hun sociale status, maar de film vormt geen aanklacht tegen hun handelen. Muylaert: ‘Zij hebben cultuur niet uitgevonden. Of zoals Val zegt: ‘’Je bent geboren en je weet hoe het zit.’’ Deze film legt de vinger op diepgewortelde structuren. Zo ook op het feit dat zaken als het huidige schoolsysteem sociale verhoudingen in stand houden. Leerlingen van dure privéscholen gaan vaker naar de universiteit, omdat de kwaliteit van het onderwijs daar veel beter is dan op de gratis openbare scholen. Zo blijft de gratis universiteit voor veel armen onbereikbaar.’

Jessica schudt sociale klassen op; ze is arm maar bereikt toch de universiteit. In Vals huis weigert ze evenmin een tweederangs burger te zijn. Muylaert vergelijkt haar met Lula: ‘Jessica komt van de lagere klasse, maar is sterk. Ze vecht voor haar rechten, zoals Lula dat voor de armen deed. Tijden zijn veranderd. Privileges brokkelen af en de rijkere bevolking probeert krampachtig vast te houden aan de oude situatie. Een au-pair hebben is nog steeds normaal, maar zij slaapt niet meer in huis en leeft meer voor zichzelf. De rijken zijn hier niet blij mee. Een au-pair houdt wel haar problemen; ze moet zorgen voor inkomsten, maar waar laat je je eigen kinderen?

Een nieuw perspectief 

Que horas ela volta? stelt klassenverhoudingen, het Braziliaanse onderwijssysteem, de Braziliaanse cultuur én (universele) sekseverschillen aan de kaak. Muylaert: ‘Lang vond ik de film niet goed genoeg. De film was niet bevrijdend, niet empowering: ook Jessica zou in mijn eerdere scenario uiteindelijk au-pair worden. Ik sloot me op om met iets nieuws te kunnen komen. Het plot moest geen stereotypes in de hand werken. Zoals dat als een au-pair succesvol werd, dit of gebeurde door te trouwen met een rijke man of te wijten was aan haar uiterlijk. Ze zou dan bijvoorbeeld sambadanseres zijn geworden. Daarom wilde ik Jessica architect laten worden, haar op de sociale ladder laten klimmen; geneeskunde en architectuur gelden in Brazilië als de moeilijkste studies.’ 

‘Naast sociale ongelijkheid zit ongelijkheid in de seksen diepgeworteld in de Braziliaanse cultuur. De man des huizes misbruikte de indiaan, de slaaf en later de au-pair. Ik wilde dat Jessica onaangetast bleef. Als ik een mannelijke regisseur was, had ze ongetwijfeld iets met een van de mannen gedaan. Jessica hoefde dit niet; ze wilde een gewone burger zijn, een architect. Ik koos voor architectuur, omdat dit binnenshuis ook een metafoor voor sociale status en klassenverschillen is.’

Rollenspel

Empowerment van vrouwen is een terugkerend thema in de films van Muylaert, en films zijn een krachtig wapen. Zij vertelt: ‘Dit thema is nog belangrijker dan sociale klasse. Vrouwen geloven niet dat ze minder zijn dan mannen, maar weten niet hoe de gedragingen naar vermeende ongelijkheid te veranderen. Wat ik zie, is dat vrouwen het zat zijn om op de achtergrond te staan, maar we staan dit verschil in behandeling nog steeds toe. De geschiedenis is geschreven door de machtigen, de overwinnaars. Dat zijn altijd mannen. Het is tijd dat vrouwen geschiedenis gaan schrijven.’

Muylaert spreekt met deze onderwerpen een breder publiek, ook buiten Brazilië, aan in haar films: ‘De rol van de vrouw is met de tijd veranderd en zij is nu zowel moeder als kostwinnaar. Mannen vervullen in Brazilië, maar ook in de rest van Latijns-Amerika, nog steeds alleen de mannelijke taak; werk. Ik denk dat er een tweede feministische golf moet komen, waarbij de grootste verandering in de man zit. Taken tussen mannen en vrouwen moeten beter worden verdeeld.’

Muylaert merkt deze ongelijkheid ook op de set: ‘Er zijn veel regels die je niet ziet tussen en binnen sociale klassen, of regels die je vertellen dat vrouwen tweederangs burgers zijn. We zijn geboren met deze regels en weten niet waar ze vandaan komen. Nu ik de film heb gemaakt, voel ik me een beetje als wanneer Jessica zich in Vals huis op verboden terrein begeeft: ik stap in een wereld die niet voor vrouwen is. Want zodra je film groeit en geld gaat opbrengen, is er in de regiewereld geen ruimte meer voor vrouwen. Vroeger werd de cinema gedomineerd door vrouwen, maar toen bleek dat er geld inzat, verdwenen vrouwen van het doek. Als het gaat om geld, zijn wij nog steeds bescheiden. Door deze film en het internationale succes ben ik een stuk minder naïef. Ik heb zo veel geleerd.’

Dit interview verscheen eerder op Noticias