De Martelaar en de Messias: jonge kiezers in Brazilië gaan voor uitersten

In oktober trekt Brazilië naar de stembus voor de presidentiële verkiezingen. Het lijkt tussen twee uitersten te gaan: bovenaan de peilingen staat de sinds april vastgezette linkse ex-president Lula da Silva en daar vlak na staat de rechts-populistische ex-militair Jair Bolsonaro. Vooral jonge Braziliaanse kiezers worden door deze twee extremen aangetrokken. Hoe kan dat? 

Het grootste land van Latijns-Amerika kiest in oktober een nieuwe president. Met de herinnering aan de impeachment van oud-president Dilma Rousseff nog vers in het geheugen en het grootschalige corruptieonderzoek operatie Lava Jato in volle gang, beloven het belangrijke verkiezingen te worden. Niet alleen het momentum maakt deze verkiezingen bijzonder, ook de kandidaten voor het hoogste ambt zijn op zijn minst opzienbarend te noemen.

De bekendste kandidaten zijn tegelijkertijd de opvallendste: oud-president Luiz Inácio Lula da Silva en congreslid Jair Messias Bolsonaro. Opvallend is dat beide kandidaten vooral een bepaalde groep kiezers aanspreken: Brazilianen tussen de 16 en 34 jaar (Brazilianen mogen vanaf 16 jaar stemmen). Deze jongste generatie kiezers is grotendeels opgegroeid in een democratisch Brazilië. Des te opvallender dat zij zich politiek aangetrokken voelen tot enerzijds een kandidaat die als vakbondsleider betrokken was bij de bestrijding van de militaire dictatuur (Lula) en anderzijds een kandidaat die deze donkere periode uit de Braziliaanse geschiedenis in een veel positiever daglicht stelt dan gebruikelijk (Bolsonaro).

De jonge generatie kiezers is opgegroeid in een digitale samenleving en voert het publieke en politieke debat voornamelijk online. Zowel Lula als Bolsonaro heeft een zeer actieve aanhang die met name via sociale media als YouTube, Twitter en Facebook hun steun aan de kandidaat kenbaar maken, maar ook felle discussies met aanhangers van de tegenstander niet schuwen. Welke motieven hebben de jonge stemmers om te kiezen voor deze twee controversiële kandidaten, en welke rol spelen sociale media hierbij?

De ‘Martelaar’: Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva – Partido dos Trabalhadores (PT)

Twee termijnen lang was Lula al president van Brazilië (2003-2010). Nu zit hij een gevangenisstraf uit van twaalf jaar wegens corruptie. Ondanks zijn veroordeling, waarvan het hoger beroep pas na de inschrijvingsdeadline voor presidentskandidaten plaatsvindt, is Lula bij de aankomende verkiezingen de naar voren geschoven kandidaat van de arbeiderspartij PT. De partij is uit op eerherstel nadat in augustus 2016 Lula’s opvolger Dilma Rousseff afgezet werd. In een alles-of-niets-poging om de macht weer in handen te krijgen wordt teruggegrepen op de nog altijd immens populaire Lula.

Lula, 72 jaar oud inmiddels, begon zijn politieke carrière als vakbondsleider in de jaren 70, ten tijde van de Braziliaanse militaire dictatuur (1964-1985), en was als kandidaat van de PT tijdens de eerste directe verkiezingen van het land in 1989 de grote uitdager van de status quo onder de conservatieve regeringspartij PMDB (Partido do Movimento Democrático Brasileiro). Lula legde het toen af tegen outsider Fernando Collor de Mello (die later wegens corruptie afgezet zou worden) en ook in 1993 en 1997 strandde zijn verkiezingscampagne op een tweede plek, ditmaal achter Fernando Henrique Cardoso van de PSDB (Partido da Social Democracia Brasileira). Toen het Braziliaanse volk in 2002 na jaren van economische onrust en bezuinigingen behoefte had aan verandering op het politieke toneel, was het wél raak voor Lula en de PT – Lula won de presidentsverkiezingen dat jaar met 61 procent van de stemmen. Met socialistisch beleid verbeterde de charismatische Lula de socio-economische positie van de arbeidersklasse in Brazilië en zette hij het land op de kaart als regionale grootmacht met grote ambities op het wereldtoneel.

Hoe anders is de situatie vandaag de dag. Terwijl Dilma Rousseff namens de PT in het begin van haar presidentschap nog voortborduurde op het beleid van haar illustere voorganger, eiste de wereldwijde economische crisis zijn tol van de sociale programma’s die miljoenen Brazilianen uit de armoede hadden geholpen. De politieke oppositie roerde zich en na jarenlange protesten van burgers afkomstig uit alle lagen van de bevolking, waren het uiteindelijk vermoedens van betrokkenheid bij corruptie die Dilma – en daarmee de reeds dertien jaar durende linkse hegemonie van de PT – de das omdeden. In een golf van corruptiebestrijding leek ook voor Lula, die er geen geheim van maakte ooit weer president te willen zijn, het doek te vallen toen hij op 24 januari 2018 werd veroordeeld voor het aannemen van steekpenningen in de vorm van een luxe huis in de staat São Paulo. Op 7 april verdween hij uiteindelijk achter de tralies in afwachting van het hoger beroep.

Het proces tegen Lula wordt nu door zijn nog altijd talrijke schare aanhangers aangehaald om de legitimiteit van de aankomende verkiezingen te betwisten. De overwegend jonge sociale mediagebruikers beelden hem af als martelaar, en nationale idolen als zangers Chico Buarque en Gilberto Gil scharen zich achter Lula Livre, de politieke beweging die oproept tot Lula’s vrijlating. De Kiesraad besluit in september, slechts een maand voor de verkiezingen, of Lula een gooi kan doen naar zijn derde termijn als president. De laatste peilingen, waarin Lula aan de leiding gaat, tonen aan dat zelfs wanneer de rol van de geliefde PT-voorman uitgespeeld lijkt te zijn, er tot op het laatste moment rekening gehouden dient te worden met deze veteraan.

De ‘Messias’: Jair Messias Bolsonaro – Partido Social Liberal (PSL)

Uitgesproken, conservatief en niet bang de confrontatie aan te gaan: Jair Messias Bolsonaro (1955) werd geboren in Glicério, São Paulo en studeerde in 1977 af van de militaire academie. Tot 1988 diende hij in het leger, waar hij het tot capitão schopte en korte tijd als parachutist diende. Hij kwam in 1986 voor het eerst in de publieke belangstelling na het schrijven van een artikel in het tijdschrift Veja waarin hij de in zijn ogen te lage salarissen in het Braziliaanse leger aankaartte. Een jaar later werkte hij opnieuw voor Veja, ditmaal als informant, en tipte een journalist over operatie ‘Beco Sem Saída’ waarbij hij betrokken was. Deze operatie betrof het plan om kleine bommen bij de douches en toiletten van de Academia Militar das Agulhas Negras te plaatsen, als protest tegen de lage salarissen. Hij voorzag de journalist van tekeningen voor het plan. Hiervoor werd door het militaire gerecht een onderzoek naar Bolsonaro opgezet, waarbij hij ter verdediging opvoerde dat Veja incorrecte informatie had gepubliceerd om meer tijdschriften te verkopen. Hij werd schuldig bevonden, maar de zaak werd doorverwezen naar een hoger militair gerecht. Uiteindelijk werd na onderzoek door het hoogste militair gerechtshof geoordeeld dat er onvoldoende bewijs was om Bolsonaro te veroordelen.

In 1988 nam Bolsonaro ontslag bij het leger en begon zijn politieke loopbaan als gemeenteraadslid (vereador) in Rio de Janeiro voor de PDC. In 1990 werd hij voor het eerst gekozen als congreslid. Met ruim 28 jaar ervaring in de Braziliaanse politiek is hij duidelijk geen nieuweling, terwijl hij zich wel nadrukkelijk zo presenteert. Als lid van de Kamer van Afgevaardigden werd Bolsonaro bekend als een politicus met sterk nationalistische en conservatieve opvattingen, geïllustreerd door het verdedigen van de militaire dictatuur, zijn voorstellen tot inperking van LHBTI-rechten en andere negatieve uitingen jegens verschillende minderheden in Brazilië. Eind 2017 bleek uit onderzoek van BBC Brasil dat bijna 60 procent van de mensen die aangeven op Bolsonaro te gaan stemmen, tussen de 16 en 34 jaar oud is.

Als presidentskandidaat voor de PSL zet hij een lijn door die hij al vroeg heeft ingezet: een zeer actieve aanwezigheid op social media. Bolsonaro heeft een actief YouTube-kanaal waar hij al bijna tien jaar video’s deelt, van zijn spreektijd in de Kamer van Afgevaardigden, van interviews, maar ook over de – in zijn ogen – incorrecte manier waarop de dictatuur wordt herdacht in het huidige Brazilië. Daarnaast heeft hij een grote groep toegewijde volgers op Twitter en Facebook en verschijnen er geruime tijd memes online met Bolsonaro in de hoofdrol, positief dan wel negatief. De jongste generaties, die zich toch al online thuis voelen, maakten zo, al lang en breed voor de verkiezingscampagne startte, kennis met kandidaat Bolsonaro. 

Interviews met de jonge stemmers, uitgevoerd door onder andere de BBC, El País en Folha de São Paulo, benadrukken dat de aantrekkingskracht van Bolsonaro voor hen in zijn politieke ‘incorrectheid’ ligt. Deze kiezers ervaren zijn campagne als duidelijk en zonder politieke retoriek, in tegenstelling tot de politieke correctheid die zij bij andere politici ervaren. Daarnaast speelt de nadruk op veiligheid, met name in de grote steden waar veel van deze kiezers wonen, een grote rol in hun voorkeur voor Bolsonaro. Ten slotte lijkt ook zijn religieuze achtergrond (getuige zijn tweede naam) een aantrekkingskracht te vormen voor een groep kiezers. Brazilië heeft een sterke christelijke traditie waarvan de zichtbaarheid bij politieke en andere publieke figuren (voetballers, artiesten) wordt gewaardeerd. Jongeren die aangeven voorstander te zijn van de ‘traditionele familiewaarden’ zien in Bolsonaro dan ook een geschikte kandidaat.

Brasil, um país de todos

De grote populariteit van oud-president Lula enerzijds en de uitgesproken Bolsonaro anderzijds laat zien dat de Braziliaanse samenleving dieper verdeeld is dan ooit tevoren. De verkiezingen beloven een gevecht te worden waarbij de traditionele zendtijd voor politieke partijen niet voldoende zal zijn. Via social media lijken Lula en Bolsonaro de  succesvolste strategie in handen te hebben, met name in het aanspreken van jonge kiezers. De motieven van de jongeren om zich uit te spreken voor Lula zijn gestoeld op een schreeuw om solidariteit en een socialere samenleving. Bovendien staat Lula voor de herinnering aan economische hoogtijdagen en een periode waarin de slogan van zijn regering – Brasil, um país de todos (‘Brazilie, een land van iedereen’) – daadwerkelijk dichterbij kwam. In de huidige maatschappij met hoge werkloosheid, grote sociale verdeeldheid en een nadruk op verschillen in plaats van overeenkomsten, lijken de jonge kiezers Lula te zien als een leider die hen het vertrouwen in de toekomst en in Brazilië terug kan geven.

Aan de andere kant breken de aanhangers van Bolsonaro juist met het verleden. De wijdverspreide corruptie, de politieke correctheid van andere kandidaten en de grote aanwezigheid van geweld in hun omgeving drijven deze jongeren richting Bolsonaro. Zijn klare taalgebruik, uitgesproken ideeën en militair verleden benadrukken zijn gewenste imago als ‘sterke leider’. Nu de grote tv-debatten zijn begonnen, waarbij Lula vanwege zijn gevangenschap niet aanwezig kan zijn en Bolsonaro meermaals in de knoop kwam met zijn argumentatie, zal duidelijk worden of de sterke sociale mediastrategie van beide kandidaten voldoende zal zijn om hen naar de volgende ronde van de verkiezingen te helpen.