Dans, devotie en Andes-identiteit in de Zuid-Peruaanse hoogvlakte

Foto: Javier Perugachi

In februari vindt er in Puno, in het zuiden van Peru, een bijzondere ontmoeting plaats: de Mestizo-, Aymara- en Quechuabevolking komt samen, emigranten keren terug naar huis, toeristen plannen hun verblijf, dansers en muzikanten van de Peruaanse en Boliviaanse Hoogvlakte vormen samen een stoet. De straten van Puno aan het Titicacameer veranderen in een spektakel van mythologie, traditie en devotie. Welkom op de Fiesta de la Virgen de la Candelaria of de Festiviteit van de Candelariamaagd, Patroonheilge van de stad Puno. 

Van volksfeest naar cultureel event

Het groots volksfeest is sinds de begindagen, in de koloniale periode, een religieuze viering. Vandaag viert een breed sociaal spectrum mee, maar initieel was de Festiviteit van de Candelariamaagd een feest van de inheemse bevolking en armere klassen.

Het is bekend dat bij de Spaanse verovering van Latijns-Amerika katholieke symbolen  deel waren van de veroveringspolitiek. Lokale symboliek en geloofssystemen werden letterlijk en figuurlijk begraven onder het kruis en katholieke maagden en heiligen. Rodríguez Vasquez toont met geschreven bronnen aan dat de Candelariamaagd al in 1583 onderwerp van viering was in Copacabana, Bolivia (Rodríguez 2013: 21).

Foto: Javier Perugachi

Volgens Rodríguez kent het Patroonfeest van Puno een eerste opleving in de tweede helft van de twintigste eeuw, dankzij massale migratie van het platteland naar de stad, en deelname van deze nieuwe inwoners in de dansgezelschappen (Rodríguez 2013: 27-28). Bovendien ontstond er interesse van de intellectuele leden van het Instituto Americano del Arte de Puno die een voorstelling en wedstrijd van de dansen organiseerden (Palao 2013: 108).

De festiviteiten groeien, en ook staatsinstituties gaan deelnemen. De voorbije twintig jaar is de aandacht voor de Candelaria, en vooral voor de tot de verbeelding sprekende dansen, ook van buitenaf sterk gegroeid (televisieaandacht uit de hoofdstad, en nationale en internationale toeristen). Meliza Córdova, antropologe uit Puno, vertelt conSentido dat er stemmen opgaan om het uit zijn voegen gegroeide volksfeest beter te organiseren, en meer plaats en ruimte te geven, net als het bekende Carnaval in Oruro, Bolivia.

Foto: Javier Perugachi

Meliza Cordova legt uit dat de optochten voorheen buiten de officiële urbane  ontmoetingsplaatsen moesten doorgaan. In het heden spelen de twee belangrijkste dagen van het feest, de danswedstrijd en de officiële optocht, zich af in het centrum, om te kijken en bekeken te worden.

Foto: Javier Perugachi

Candelaria 2014

Om deel te nemen aan één van de dansgezelschappen van wat eens een feest van de arme bevolking was, moet je vandaag de dag wel geld hebben. De kostuums zijn prachtig en prijzig. De Candelaria Viering die door velen als een symbool van sociale cohesie in Puno wordt gezien, brengt een economische scheiding met zich mee. Maar de massale deelname en het enthousiasme is aanstekelijk. Oud en jong, Quechua, Aymara, Mestizo en anderen, Puno viert feest!

Foto: Javier Perugachi

Dit jaar namen er maar liefst 83 dansgezelschappen deel. De optocht begint vroeg dag en gaat verder tot in de late uurtjes. Baliar, bailar, bailar, de overgave is onvergelijkbaar en daar kan de regen tijdens deze zomermaanden geen stokje voor steken.

De opwaardering van de Candelaria Festiviteit is volgens Meliza Cordova niet het enige dat veranderd is. De rokjes van verschillende van de peperdure kostuums zijn een stuk korter. Ze voegt toe dat de viering van de Candelaria niet alleen religieuze overgave is. De ontmoeting is ook dansen, flirten en alcohol, en negen maanden later Candelaria-baby’tjes.

Foto: Javier Perugachi

Volgens de antropologe is de laatste jaren voor veel van de jongere deelnemers aan de optocht de hoofdzaak van het gebeuren niet meer de katholieke devotie voor de Candelariamaagd, maar de emotie en het plezier van het dansen. De verschillende dansgroepen beginnen in december te oefenen; in Puno of in andere steden als Arequipa en Lima waar de emigranten wonen. Waar steunt deze overgave en nationale participatie op?

Foto: Lisa Couderé

Foto: Lisa Couderé

Dans, het katholieke geloof en de Andestraditie

De Festiviteit van de Candelariamaagd is meer dan een katholieke viering van een patroonheilige. Zoals zo vele festiviteiten en symboliek in Latijns-Amerika, is het de samenkomst van het katholieke geloof en de Andestraditie. In februari beleeft Puno een (her)waardering en bevestiging van levende culturen, het vieren van de lokale identiteit, het samenkomen van verschillende bevolkingsgroepen uit de gemeenschap, en een toeristische hoogtepunt.

De betekenis van de dansen is bij de meeste inwoners van Puno niet meer gekend. Niemand kan mij een antwoord geven op de vraag wat die aap daar in de optocht tussen de dansers doet. Folklore zonder betekenis loert om de hoek. Cultuur verandert mee met de tijd, maar onderzoekster Emma Carpio Moron waarschuwt voor het overheersen van het spektakel en het verlies van de dans als deel van het leven en de traditie (Morón 2013: 86). Voor het winnen van wedstrijden en de appreciatie van het publiek worden steeds nieuwe elementen toegevoegd aan de dansen (Morón 2013: 86).

Gelukkig houden, samen met de herwaardering van de lokale Andes-identiteit die de regio de laatste vijftien jaar beleeft, lokale wetenschappers zich bezig met de betekenis achter de traditie.

Foto: Javier Perugachi

De dansen worden opgedeeld in twee groepen: de Danzas Autoctonas, Inheemse of Oorspronkelijke Dansen, en de Danzas de Trajes de Luces, Dansen van de Lichtkostuums. Hoewel de inhoud, de betekenis, het ritme en de muziek van de dansen uit de Peruaanse en Boliviaanse Hoogvlakte door de jaren heen een transformatie hebben doorgemaakt (Condori 2013: 50), zijn de Inheemse Dansen vaak Pre-Colombiaanse dansen die een belangrijk deel van hun oorspronkelijke identiteit hebben behouden. De Pre-Colombiaanse dansen waren verbonden met de agrarische agenda, met de Pacha Mama, Moeder Aarde.

Foto: Javier Perugachi

Tijdens de Spaanse en Katholieke verovering werd er voor iedere Andesfestiviteit een religieuze datum vastgelegd om de viering te onttrekken van de Andestradities. De dansen werden christelijk omgedoopt. De Danza de los Diablos (de Dans van de Duivels) verbeeldt, als illustratie, de strijd tussen het kwade en het goede en toont het overwinnen van de zeven hoofdzondes.

Foto: Javier Perugachi

Foto: Javier Perugachi

Essentieel voor de dans zijn de maskers. Betoverend mooi, nemen ze de danser een stapje verder in zijn opvoering.

Foto: Javier Perugachi

Foto: Javier Perugachi

Engelen, duivels, Spaanse kolonialen en apen

De Andesbewoners gaven aan het ombuigen van hun dansen ook hun eigen draai. Zo ontstonden er burleske dansen. De dansers van de Sicuri dragen de weelderige kledij van de Spanjaarden, die samen met mythische personages van de katholieke religie ronddansen: engelen, duivels, mensen, en beesten die de Spanjaarden van destijds aanbaden of waar ze angst voor voelden (Condori 2013: 52).

Foto: Javier Perugachi

En dan de aap! In de dans van de Kusillos verbeelden de apen de Spanjaarden bij het achtervolgen van de inheemse vrouwen, een schandaal (Condori 2013: 52).

De Danzas de Luces, de “gemoderniseerde dansen”, krijgen pracht en praal dankzij de borduursels van glans, glitter en goudachtige kleuren (Condori 2013: 57). Dansen zoals de Morenada hebben overigens heel het jaar door een plaatsje in de plaatselijke discotheek.

Foto: Lisa Couderé 

Fotos: Lisa Couderé

Foto: Lisa Couderé

De pracht, kleur en overgave van de danser krijgen invulling dankzij de zoektocht naar betekenis en historiek van wetenschappers en het enthousiasme van de toeschouwer. Een historische vertelling van de Zuid-Peruaanse hoogvlakte tot vandaag. Het zijn de voortdurende devotie voor de katholieke Maagd Candelaria en de (her)waardering en beleving van de trotse Andesidentiteit die de traditie van de Festiviteit van de Candelaria levend en in volle beweging houden. Een absoluut hoogtepunt van mijn reis door Zuid-Peru, gracias!

Foto: Javier Perugachi

“Entonces es en la fiesta donde hay que recurrir para conocer, compartir y vivenciar la danza, la música, la comida, la amistad, la reprocidad, la alegría… también la nostalgia.” (Rodríguez 2013: 8)

Rodríguez, Walter; Espezúa, Boris
2013                    Puno Festivo. Puno-Peru: Municipalidad Provincial de Puno.