Latijns-Amerikaanse films op het IDFA

De vliegtuigen staan er nog en het personeel blijft komen, maar gevlogen wordt er niet meer. De Boliviaanse vliegmaatschappij Lloyd Aéreo Boliviano (LAB) is namelijk al sinds 2008 failliet. Toch wordt het materieel onderhouden en de administratie gedaan. De werknemers zijn zo loyaal dat ze gewoon naar hun werk blijven gaan alsof er niks gebeurd is, én alsof ze nog doorbetaald krijgen. Zonder een verteller of hoofdpersoon laat A Place Called Lloyd zien hoe hoop doet leven: de werknemers verwachten snel weer een vlieglicentie te krijgen. Al jarenlang. Als er een film is die afwezigheid en het grote niets weergeeft dan is het deze; de verstilling in combinatie met rustgevende natuurgeluiden werkt hypnotiserend. Tegelijkertijd is deze leegte gevuld met betekenis, trots, geschiedenis en absurditeit. De trouw van de werknemers aan hun Lloyd Aéreo Boliviano vertedert en simpele schoonheid wordt gevonden in de verlaten hangars en perfect opgeruimde, maar lege kantoren.

Verhuizingen scoren hoog op lijstjes met meest stressvolle ervaringen. De impact van het krijgen van een kind is ook niet gering. Als je die twee combineert heb je een recept voor blikvernauwing, relatietrauma en escapisme. Het overkomt het kunstenaarkoppel dat hier wordt geportretteerd, als ze na de geboorte van hun eerste kind van São Paulo verhuizen naar een klein dorp. Op het eerste gezicht lijkt het heerlijk rustig, maar al snel voelt het geïsoleerd aan. De dag wordt gevuld met klussen, klagen over vochtigheid en luizen, en vooral zwijgen over zijn overduidelijke tegenzin om hier te zijn. En hij vertrekt ook, onder het mom van een film die moet worden afgemaakt. De onuitgesproken verwijten over en weer vinden een uitlaatklep via de voice-over. Animatie voegt een surrealistische laag toe. Het innerlijke leven van het stel, inclusief angsten en vertwijfeling, raakt vermengd met de realiteit. Dat resulteert in een even beklemmend als hallucinant portret van een gedoemde relatie.

De personages in Josefin Arnells video’s zijn doorgaans van de uitzinnige soort. Drie meisjes die met een ketting door hun schaamlippen aan elkaar verbonden zijn en communiceren met een ijsberg. Een in hazmat-pak gestoken danser die één wil worden met een groep herten. Iemand met een heftige ponyfetisj. In dat licht bezien is een geanimeerde Moby Dick met een koptelefoon op zijn schedel nog redelijk normaal. En een blonde Zweedse vrouw van middelbare leeftijd die rookt, scheldt en rochelt al helemaal. Ware het niet dat de betreffende vrouw Arnells moeder is, die worstelt met een alcoholverslaving en ernstig ziek is. De filmmaker haalt haar over om af te reizen naar Brazilië om verlossing te zoeken bij John of God, een beroemd alternatief genezer. Maar eenmaal aangekomen blijkt de wonderdoener zelf opgenomen te zijn in het ziekenhuis. In plaats van verlichting van de pijn krijgt het moeder-dochterduo een kans tot wederzijdse toenadering.

The Grown-Ups (Maite Alberdi, Chili / NL / Frankrijk, 2016, 80 min.)

Al veertig jaar gaan Anita, Rita, Ricardo en Andrés naar een school voor kinderen met het syndroom van Down. Na al die jaren begint het veilige en vertrouwde te vervelen. Ze zijn de 45 gepasseerd, en het werk in de bakkerij van de school is voor sommigen van hen geen uitdaging meer. Ook op persoonlijk vlak lonkt de vrijheid. Neem Anita en Andrés: zij zijn verliefd. Maar waar kunnen de geliefden, die nog bij hun familie inwonen, een rustig plekje vinden om samen te zijn? Ze dromen van trouwen en een gezin. De maatschappij waarin ze leven is echter niet ingericht op hun verlangen naar meer zelfstandigheid. Ondanks de trainingen die ze krijgen om ‘bewuste volwassenen’ te worden, blijven de vier tot hun frustratie afhankelijk van de beslissingen die anderen over hun leven nemen. Regisseur Maite Alberdi neemt ons met intieme, commentaarloze observaties mee in de microkosmos van deze vier ‘jongvolwassenen.’ Een ontroerend en soms confronterend portret, met compassie en oog voor compositie gemaakt.

El patio (Elvira Diaz, Frankrijk / Chili, 2016, 82 min.)

Met veel liefde onderhouden drie doodgravers de vredige algemene begraafplaats midden in Santiago, de hoofdstad van Chili. Voor Lelo en Perejil, beiden op leeftijd, is het een beetje hun thuis; ze verbouwen er zelfs tomaten. Tegelijk dragen ze een duister geheim met zich mee. Na de staatsgreep in 1973 moesten zij in het geniep honderden lichamen van politieke gevangenen begraven. Het is altijd aan hen blijven knagen. Tijdens hun dagelijkse werkzaamheden – kuilen graven, graven ruimen, stenen repareren, kisten timmeren – vertellen ze hun verhaal aan de veel jongere Sergio. Zijn reactie, een mengeling van afkeer, boosheid en ongeloof, zal de gedachten van veel kijkers weerspiegelen. Door de vertrouwdheid en de warme interactie tussen deze collega’s vertelt het verhaal zichzelf. Er zijn een paar momenten waarop de personages worden geïnterviewd, maar de camera is vooral een fly on the wall. Als een van de verdwenen lichamen wordt teruggegeven aan de nabestaanden, registreert de camera dat met gepaste terughoudendheid. Het verleden laat zich niet begraven, zo blijkt uit ook een betoging die oproept tot gerechtigheid.

Amazona (Clare Weiskopf, Colombia, 2016, 82 min.)

Wat maakt je een goede moeder? Na de tragische dood van haar oudste dochter verlaat Val haar gezin en vlucht de Colombiaanse jungle in om zichzelf terug te vinden. Clare Weiskopf, de regisseur van deze film, was op dat moment elf jaar oud en kon niet begrijpen waar haar moeder naar op zoek was. Als ze dertig jaar later zelf op het punt staat een kind te krijgen besluit ze de confrontatie met haar moeder aan te gaan, de wonden uit het verleden te helen en vast te stellen wat het moederschap voor haarzelf betekent. Clare zoekt Val op in haar paradijselijke habitat, het Colombiaanse Amazonegebied, en filmt hoe haar moeder in een houten hut armbandjes weeft, op de brommer naar de markt rijdt en vis bereidt op een houtvuurtje. Waarom koos Val destijds voor die vrijheid, terwijl haar twee kinderen haar ook hard nodig hadden? Boeiende confrontatie van de in schuld en opoffering gedrenkte mores rondom het moederschap en de balans tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. Is het een vanzelfsprekende daad van liefde om voor je kind te kiezen, of is je eigen leven uiteindelijk het allerbelangrijkst?

Voices (Miguel Peres Dos Santos, Nederland, 2015, 18 min.) 

“That one is able to speak does not mean that one has a voice,” aldus een van de teksten waarmee dit experimentele filmessay opent. Geleid door de gedachte dat gaten in het collectieve geheugen vergeleken kunnen worden met zoekgeraakte beelden in een archief diepte Peres dos Santos uit de televisiecollectie van Beeld en Geluid materiaal rond het thema migratie op. Voices toont beelden van de opstand van de zwarte gemeenschap van Curaçao op 30 mei 1969 en de komst van 150 mariniers, gevolgd door een protestdemonstratie in Den Haag. Kort daarna verwerft het grotendeels witte Aruba een ‘status aparte,’ terwijl onder de zwarte arbeiders werkloosheid toeslaat. Een andere scène laat zien hoe pas geworven Antilliaanse verpleeghulpen arriveren op Schiphol. Een beschamend tafereeltje uit een amusementsprogramma staat naast pogingen het bestaan van racisme in Nederland te ontkennen. Intrigerend is een beeldbewerking die ervoor zorgt dat zwart en wit niet meer uit elkaar te houden zijn.

Jesser and the Sugarcane (Godelieve Eijsink, Nederland, 2016, 15 min.)

Jesser is elf jaar oud en woont met zijn ouders en zusje in Nicaragua, in een kleine stenen hut tussen de bomen. In een gemeenschapstuin krijgt hij les van Cristhian en verzorgt hij met aandacht de plantjes. Hij houdt van planten, alleen niet van suikerriet. Suikerriet is de belangrijkste inkomstenbron van deze arme gemeenschap, maar ook een notoire ziektemaker. Ook Jessers vader is ziek; door de lange werkdagen onder de hete zon functioneren zijn nieren niet meer. Zijn ziekte is niet meer te genezen en hij zou weleens dood kunnen gaan, net als de vader van Jessers nichtje en beste vriendin Jocelyn. Zittend tussen het suikerriet en kauwend op de stengels praten Jesser en Jocelyn over wat ze later met hun leven willen doen. Jocelyn wil later dokter worden, zodat ze levens kan redden en Jesser wil een landbouwbedrijf beginnen op het landje van zijn vader. Met een machete bewerkt hij het veld waar hij later allerlei groenten wil gaan kweken – alles, behalve suikerriet.

Great Muy Bien (Sheyla Pool Pástor, Cuba, 2016, 16 min.)

In 2015 herstelde de Verenigde Staten haar diplomatieke relaties met Cuba. Hoewel het economisch embargo tegen Cuba nog altijd van deels kracht is, is voor veel Cubanen de droom om in het buitenland te wonen of werken ineens niet meer zo onwerkelijk. Daarom leren veel bewoners van het Spaanstalige eiland nu de Engelse taal in privéscholen, die in heel Cuba uit de grond zijn geschoten. De noodzaak van deze Engelse lessen laat regisseur Sheyla Pool Pastor zien door ze de moeizame conversatie te filmen tussen een Amerikaanse toerist en zijn Cubaanse chauffeur. De Amerikaan benadrukt dat Cuba door de nieuwe diplomatieke relaties snel zal veranderen. Dat ziet hij als een negatieve ontwikkeling, terwijl veel Cubanen het juist zien als een nieuwe kans. Tijdens de Engelse taallessen horen we dan ook over hun dromen voor de toekomst en het nieuwe Cuba dat aan de horizon opdoemt.

Filmmaker Marcela Zamora hoorde op 33-jarige leeftijd dat haar vader in de burgeroorlog in de jaren tachtig in El Salvador is opgepakt en gedurende 33 dagen werd gemarteld door het regime. Pas twee jaar later heeft ze de moed om haar vader, inmiddels een gepensioneerd politicus en diplomaat, erop aan te spreken en ze vraagt hem om over die periode en de martelingen te vertellen. Daarnaast interviewt ze enkele andere mannen die in die periode werden gemarteld omdat ze als subversief werden gezien, en een man die als ondergeschikte zelf meewerkte aan de martelingen. De getuigenissen, die met vaak schokkende archiefbeelden worden geïllustreerd, geven inzicht in de omvang van deze gruwelijke oorlog waarin tienduizenden mensen onder duistere omstandigheden vermoord werden. Ze maken de kijker bovendien bewust van de wreedheden waartoe mensen klaarblijkelijk in staat zijn. Maar bovenal doorbreekt de film een stilzwijgen, niet alleen van de generatie die dit alles aan den lijve heeft ondervonden, maar ook van de generatie erna die schroomt om oude wonden open te halen.

Nog altijd staat de gruwel op het gezicht te lezen van de bejaarde, Mexicaanse showgirl als ze zich herinnert hoe een van haar minnaars haar zijn sokken gaf. “Wat moet ik daarmee?” had ze geschokt gereageerd. “Wassen,” zei de man. De nachtclub heeft ze die avond niet meer gehaald, memoreert de bejaarde vrouw. Het is een van de vele treffende anekdotes in het inspirerende portret van vijf Mexicaanse showgirls die in de jaren zeventig grote sterren waren, maar nu in feite nog altijd de show runnen, met of zonder make-up, veren en glitters. Aan alles is te merken dat de debuterende regisseur de tijd heeft genomen – tien jaar – om recht te doen aan het leven van deze vijf vooruitstrevende vrouwen. Veerkracht is misschien wel hun sterkste eigenschap. Zoals een van hen demonstreert als ze eerst in vol ornaat een handafdruk plaatst op de plaatselijke Walk of Fame en vervolgens ten overstaan van het publiek in het winkelcentrum haar pruik afdoet en de sprietige haartjes toont na een chemokuur. Welk taboe op verval? Indrukwekkend.

De Vallei van Mexico bestaat voor een groot deel uit overgangsgebied. Het is stedelijk en landelijk tegelijkertijd, prachtig bloeiende gewassen contrasteren er met dicht op elkaar gepakte krotten. Dit is een hybride landschap dat geen kleur kan of wil erkennen. Hetzelfde geldt voor de mensen die er wonen. Hun identiteit is vlees noch vis, waardoor ze zich ook moeilijk tot elkaar verhouden. De vrouwelijke, naamloze hoofdpersoon in Promise Prohibited heeft relaties met twee mannen, een jonge en een oudere. Ze ontmoet ze afzonderlijk bij een boom op een heuvel die daardoor een sterk symbolische lading krijgt. Boven haar bed hangt een geschilderd portret van haarzelf en de oudere man. Die elementen verwijzen wellicht naar een ingewikkelde driehoeksrelatie, maar de precieze aard van de verhoudingen blijft duister. Als in een traag bewegende fotoroman schuiven de personages langs elkaar, vaak gescheiden door split screen. Langzaamaan versmelten landschap en leven in een berustende acceptatie van irrationaliteit.

Als Miriam op een doodgewone dag naar haar werk gaat, wordt ze aangehouden op verdenking van mensenhandel. Terwijl de overheid rapporteert dat er een criminele bende is opgerold, valt in werkelijkheid een groep onschuldige Mexicanen ten prooi aan de grillen van een corrupt systeem. Miriam wordt meer dan een jaar vastgehouden in een gevangenis die wordt gerund door een drugskartel. Haar familie mag opdraaien voor de kosten van haar bescherming. In de gevangenis krijgt Miriam te maken met afpersing, vernedering en extreem geweld: beelden die haar tot op de dag van vandaag achtervolgen. Ook Adela, circusartiest en moeder van Monica, is slachtoffer: haar dochter werd tien jaar geleden door mensenhandelaren ontvoerd en is sindsdien niet meer teruggekeerd. Met poëtische, meditatieve beelden van het dagelijks leven in Mexico en de stemmen van Miriam en Adela als voice-over, worden de gruwelijke ontvoeringen, de onzichtbare burgeroorlog tussen overheid en drugskartels en de allesoverheersende angst die dit teweegbrengt, aan het licht gebracht.

Met een missverkiezing deed het Venezolaanse volk zijn eerste ervaring op met democratie. In het land dat in de jaren vijftig dictatoriaal geregeerd werd, was het een noviteit dat een schoonheidskoningin uit de arbeidersklasse een rivale uit de elite versloeg. Inmiddels zijn missverkiezingen in het Latijns-Amerikaanse land big business geworden. In deze film zien we coaches, agentschappen, cosmetisch chirurgen en zelfs een producent van de felbegeerde kroontjes voorbij komen. Maar vooral zien we de jonge vrouwen die via een missverkiezing proberen te ontsnappen aan hun armoedige realiteit. In een klein kamertje dat gedeeld wordt door twee zussen en een neefje hangt een Barbiepop als trofee aan de muur. Dat is het doel van de zussen: het Barbie-uiterlijk. Twee keer per dag naar de sportschool, veel te weinig eten en talloze missverkiezingen aflopen. Hun hoop hierin iets te bereiken wordt aangemoedigd door het succes van Venezolaanse vrouwen in internationale schoonheidswedstrijden. Toch klinken op de universiteit ook tegengeluiden. Niet vreemd, als je ziet dat een van de voorrondes wordt gehouden in een cosmetisch chirurgische praktijk.

Bekijk hier alle films op land en titel